In 2009 keerde architect Marieke Kums terug naar Nederland na vier enerverende jaren bij SANAA in Tokio. Ze deed tegelijkertijd projecten in Mexico, Dubai en Porto. Nu werkt ze in Rotterdam met evenveel plezier aan lokale projecten zoals de herinrichting van jaren 70 wijken; ‘Het is niet alleen de omvang of de internationale context die een project interessant maakt’, relativeert Kums. ‘Met het verbeteren van dagelijkse woonomgeving van mensen, zeker in een zwakke buurt, kun je als architect echt een verschil maken.’ Het was een leerzame ervaring, als architect in dienst bij het wereldberoemde bureau in Japan, al was het een uitdaging om als buitenlandse de lokale context te doorgronden.
‘Terwijl ik juist een enorme drive heb om mij in allerlei lokale zaken te mengen. Hoe steden worden ingericht, hoe openbare ruimte wordt vormgegeven. Sociale woningbouw. Leegstand. Architectuur is uiteindelijk meer dan sec een gebouw ontwerpen. Maar die betrokken positie neem je toch vanzelfsprekender in het land waar je bent opgegroeid.’ Natuurlijk is de internationale ervaring die ze opdeed onvervangbaar. ‘Voor SANAA maakte ik elke drie weken letterlijk een rondje om de wereld. Het is ontzettend interessant om in een korte periode inzicht te krijgen in zoveel verschillende culturen. Maar hoe fantastisch ook, het was een vreemde realiteit.’ Om na een korte stilte samen te vatten met: ‘Dus was ik op een gegeven moment toe aan een eigen bureau.’
Delft en Harvard
Pas 29 jaar is Kums als ze in 2009 haar eigen bureau MAKS start. Ondanks haar internationale ervaring lag Nederland voor de hand als vestiging. ‘Hier liggen mijn roots en veel van mijn contacten’, zegt ze in haar Rotterdamse kantoor, de bovenste verdieping van een leegstaand kantoorgebouw met riant uitzicht op de Kubuswoningen van Piet Blom, de Red Apple van KCAP en in de verte de Kop van Zuid. Al tijdens haar studie lonkte het buitenland. Voordat ze cum laude afstudeerde aan de TU Delft bezocht ze het MIT in Boston en volgde ze lessen aan de Amerikaanse topuniversiteit Harvard. Daarnaast studeerde ze een semester in Noorwegen. ‘Buitenlandse ervaringen scherpen je opmerkingsvermogen.’ Een groot verschil tussen Delft en de opleiding die ze volgde op MIT en Harvard is de focus van Amerikaanse studenten. ‘Een masteropleiding is daar een grote investering. Er wordt daardoor heel intens gestudeerd.’ Toch is ze ook vol lof over haar opleiding aan de TU Delft. ‘Vakinhoudelijk heb ik in de VS niet veel meer geleerd dan dat ik ook in Delft heb geleerd of had kunnen leren. In Delft is veel ruimte om te groeien, als architect én als persoon.’
‘De neutraliteit van de architect’
Tijdens haar studie werkte ze twee jaar bij OMA, destijds in 2004 een kantoor met tachtig medewerkers. ‘Ik heb daar vooral gewerkt aan het ontwerpen van tentoonstellingen en internationale prijsvragen. Heel leerzaam maar ook wel ver van de dagelijkse bouwpraktijk.’ Na haar afstuderen koos ze bewust voor een baan bij SANAA, het bureau van het Japanse architectenduo Kazuyo Sejima en Ryue Nishizawa. ‘Daar heb ik geleerd om een ontwerp eindeloos te verfijnen, van ontwerp tot uitvoering. Te onderzoeken of een materiaal niet dunner, strakker of simpeler kan. Mooier ook. Maar ze besteden er niet alleen veel zorg aan de esthetische kwaliteiten van een gebouw, de ontwerpen zijn vooral ook programmatisch heel intelligent. Hoe kan een gebouw nieuwe altijd het vertrekpunt van het ontwerpproces. Er zitten vaak open einden in het ontwerp die aanknopingspunten bieden voor flexibel gebruik. Dit wordt versterkt door het ontwerp eenvoudig te houden.’ Deze ‘neutraliteit van de architectuur’ ziet Kums als typisch Japans. ‘In Nederland zijn gebouwen meestal juist uitgesproken. Dat zie je al tijdens het ontwerpproces. In Nederland wil iedereen in een meeting zijn mening zeggen, waarna er aan het einde een beslissing moet worden genomen. In Japan groeit een ontwerp meer in een organisch groepsproces. Nederlanders zijn in alle opzichten meer individualistisch. Dat zie je terug in de architectuur.’
Een verkrampte overheid
Het liefst was ze na terugkomst in Nederland een bureau gestart met een partner. ‘Ik heb gezien wat de meerwaarde daarvan kan zijn. Maar partners vind je niet van de een op de andere dag.’ Een goed alternatief was het aangaan van verschillende samenwerkingen. Haar omvangrijke netwerk stelt haar in staat om wereldwijd mee te werken aan allerlei projecten. In Hongkong heeft ze net een bouwproject afgerond met een oud-collega. ‘Dat betekent naar Hongkong vliegen en daar heel kort maar heel intensief samen aan het project werken. De uitwerking gaat vervolgens via Skype.’ Het is een meerwaarde voor deze internationale samenwerking op afstand als je de buitenlandse partner al kent. ‘Je kunt elkaar meteen aanvoelen en vertrouwen.’ Het ontwerp in Hongkong is een herinrichting en uitbreiding van de universiteitsbibliotheek. ‘Een deel van het ontwerp bestaat uit een ruimte met één lange studietafel van 150 meter. Een radicaal ontwerp dat in Nederland niet snel zou zijn gerealiseerd. Dan komen er meteen allemaal praktische tegenargumenten. Het is onhandig om altijd om een lange tafel heen te moeten lopen. Het is lastig te produceren, etc. In China telt zwaarder mee dat het een bijzonder ontwerp is.’ Maar, zegt ze eerlijk, in China is het haalbaar om een tafel als deze op maat te laten maken. ‘In Nederland is zo’n project onbetaalbaar.’ De timing om een bureau te starten was niet optimaal. Toch wordt ze nauwelijks beïnvloed door de crisis. ‘Aan de economische feiten verander je toch niets. Je moet gewoon zo goed mogelijk je werk doen, crisis of niet.’ Al vindt ze wel dat veel opdrachtgevers verkrampt zijn. ‘De angst regeert, dat is jammer. Veel interessante projecten, ook op het gebied van hergebruik staan on hold of worden geheel afgelast, terwijl deze nodig zijn en relatief weinig kosten. Dat is onnodige verspilling.’
Een architectonische Catch 22
Wat wel tegenviel bij de opstart was het vermeende gunstige klimaat voor beginnende bureaus in Nederland. ‘Er zijn nauwelijks prijsvragen en veel aanbestedingen zijn besloten. Vaak om onzinnige redenen. Zelfs voor de kleinste projecten moet je een omzet draaien van drie, vier ton. Of je moet aantoonbare bureauervaring hebben met het soort project. Dit resulteert in een Catch 22-situatie. Je krijgt weinig publieke opdrachten, omdat je klein bent. En omdat je weinig publieke opdrachten krijgt, blijf je klein. Wat extra frustrerend is, omdat je weet dat je die projecten makkelijk aankan gezien de ervaring met grote projecten in het verleden.’ Toch telt haar bureau inmiddels al vijf werknemers, ieder van een andere nationaliteit. Dit voorjaar start de bouw van haar eerste grote project in Nederland.
Paviljoen Park Vijversburg
Voor het Park Groot Vijversburg in het Friese dorpje Tytsjerk restaureert ze een oude buitenplaats en voegt een bezoekerscentrum toe. Door een samenwerking – in dit geval met Junya Ishigami, een bevriende Japanse architect – kon ze voldoen aan de eisen voor deelname aan een prijsvraag, die ze uiteindelijk wonnen. ‘De opgave was complex. Het gebouw moest ongeveer 250 vierkante meter worden met een centrale ruimte met 80 flexibele zitplekken. Het moest gekoppeld zijn aan een bestaande 18de-eeuwse villa maar ogen als een losstaand gebouw. Daarbij moest een verbinding worden gemaakt met het park. Tegelijkertijd werkten er verschillende andere teams aan de uitbreiding van het park zelf. Kortom, geen standaard project.’
Typologische vernieuwing
Kums en Ishigami ontwierpen één langgerekt gebouw van ongeveer 100 meter zonder kolommen en met geheel glazen gevels waardoor het een verfijnde dialoog aangaat met het omringende cultuurhistorische landschap. Halverwege splitst het zich in drieën. In deze verbreding is er ruimte voor zitplekken of exposities. Door deze splitsing is er uitzicht op telkens een andere natuuromgeving. Aan het begin van het paviljoen ligt links een vijver, terwijl rechts uitzicht is op het terras van de villa. Vervolgens buigt één kant van het paviljoen zich langs een bomenlaan. De andere kant splitst zich dieper het park in. ‘Het is uiteindelijk bijna meer een landschappelijke ingreep geworden dan een echt gebouw’, zegt Kums. ‘Door de ingetogen vorm dringt het zich niet op en is het flexibel in gebruik.’ Tegelijkertijd heeft het een eigenzinnige, bijna artistieke vorm. ‘Het gebouw wil zich hiermee verbinden met de nieuwe delen van het park die worden ingericht door Lola Landschapsarchitecten, Piet Oudolf, Delta Vormgroep en de Duitse kunstenaar Tobias Rehberger.’ Een eenvoudig ontwerp, eigenlijk zonder zichtbare constructie, dat vooral opvalt door een slimme verbinding tussen functionaliteit, de omgeving en de individuele ervaring – dat klinkt als onvervalste SANAA-architectuur? Kums lacht. ‘Misschien, maar ik probeer ook mijn eigen weg te vinden. Nog meer dan SANAA probeer ik vernieuwing te zoeken in typologie en gebruik. De wereld om ons heen verandert sneller dan ooit. Er is in het verleden geen moment geweest dat mensen zo’n verscheidenheid aan keuzemogelijkheden en experimentele levensstijlen hebben gehad als vandaag de dag.
Het is ontzettend uitdagend om nieuwe omgevingen te creëren en in te spelen op de ongelooflijke hoeveelheid aan kansen’. Voor een jong echtpaar in Deventer ontwerpt ze een woonhuis dat bestaat uit ongedefinieerde ruimtes. ‘De bewoners kunnen vervolgens zelf puzzelen of ze een ruimte gebruiken als woonkamer, eetkamer of als slaapkamer. Deze ruimtes sluiten op een onconventionele manier op elkaar aan door hoogteverschillen en grote doorgangen. Het huis is zo gebouwd dat de indeling ervan kan meegroeien met haar bewoners.’ Dit scheppen van flexibele relaties ziet ze als een wezenskernmerk van haar architectuur. ‘Als architect wil ik vooral nieuwe ervaringen en mogelijkheden creëren.’
Favoriet historisch gebouw? Mijn voorkeur gaat uit naar gebouwen die niet gebouwd zijn voor één soort activiteit, maar juist allerlei activiteiten en scenario’s mogelijk maken. Het Grande Palais in Parijs, de Turbine Hall, maar ook de het Farnsworth House of Ryue Nishizawa’s Teshima Museum.
Favoriet Nederlands gebouw? Mmm… de grootse industriële gebouwen in de Rotterdamse havens misschien?
Favoriete architect? Geen, of misschien juist heel veel verschillende: van Niemeyer tot Ito, van Zumthor tot Lina Bo Bardi. Maar ik vind ook andere personen die bij de ideeënontwikkeling van onze leefomgeving betrokken zijn inspirerend; van Reyner Banham tot Arnold Reijndorp.
Wanneer niet in Nederland, vanuit welk land zou je dan willen werken? In een plaats waar er een energieke mix van verschillende culturen bestaat, zoals Hongkong of New York. Of in een snel groeiende dynamische omgeving zoals São Paolo of Luanda.
Wat zou je nooit ontwerpen? Ik denk eigenlijk dat ik niets nooit zou ontwerpen. Ik zou eerder nooit iets voor een bepaald iemand ontwerpen, zoals voor een ‘foute’ potentaat of een opdrachtgever die het ontwerp voor onwenselijke doeleinden zou gebruiken.
Wat irriteert je het meest in het vak? De non speed soms…
Wat is je droomopdracht? Bijna elk project? Of een project waarvan het gebruik flexibel en vernieuwend is, de gebruiker experimenteel en nieuwsgierig en waarvan de ruimten gevormd worden op basis van beleving, en niet puur vanuit functionaliteit.
Belangrijkste inspiratiebron buiten architectuur? Mensen, wat hen beweegt, hoe ze denken, leven.
Marieke Kums
Marieke Kums (1979) studeerde aan de MIT in Boston en aan de Technische Universiteit Delft waar zij cum laude afstudeerde in Architectuur. Tussen 2003 en 2005 werkte ze bij OMA en van 2006 tot 2009 bij SANAA in Tokio. Marieke is gastdocent en extern criticus op verschillende architectuurscholen en -instellingen, waaronder de Academie van Bouwkunst in Amsterdam en de TU Delft. Ze is medeoprichter van Unie3: een internationale onderzoeks- en ontwerpgroep gericht op de vernieuwing in Europese steden. In 2009 richtte ze MAKS op, haar eigen studio voor architectonisch ontwerp en onderzoek, in Rotterdam. MAKS projecten variëren van kleine kunstinstallaties, tot bouwprojecten en stedelijke (vernieuwings-)projecten in binnen- en buitenland.
Toelichting projectbeelden:
1. Renovatie (7.500m2) en uitbreiding (3.000m2) van de bibliotheek van de Chinese University in Hongkong i.s.m. Pang Architects, 2012. De functionele transformatie sluit aan op de huidige behoeften, waarbij interactie tussen studenten veel belangrijker is. Een 150m lange tafel in het studielandschap verandert in hoogte en breedte, van bank voor informele ontmoeting, tot groepstafel, tot individuele studieplek tot lees-lounge.
2, 3 en 4. Naast het landhuis in het eeuwenoude park Groot Vijversburg ten oosten van Leeuwarden, heeft MAKS een nieuw bezoekerspaviljoen ontworpen dat niet alleen opgaat in het parklandschap, maar ook een nieuw landschap creëert. Door het paviljoen te verzinken wordt de visuele impact op de omgeving beperkt en wordt intimiteit in het interieur gecreëerd. Prijsvraag 1e prijs, i.s.m. junya.ishigami+associates en ABT, oplevering 2014.
5,6 en 7. Een woning voor twee jonge mensen op een vrije kavel te midden van de historische havengebouwen in het Havenkwartier in Deventer. De oppervlakte is beperkt, dus elke cm2 wordt benut, zowel de open ruimten als de wanden. In de bouwmassa zitten allerlei nevenfuncties als kastruimte, toilet, trap, zitplekken en nisjes, etc. Verschillende openingen verbinden de open ruimten horizontaal en verticaal en geven deze compacte woning een grote mate van ruimtelijkheid. Oplevering eind 2013.
8 en 9. MAKS en een team van studenten van de Rotterdamse Academie van Bouwkunst onderzochten samen 3 x 3 verschillende mogelijkheden om woonblokken van Woonbron in de Beverwaard en hun directe omgeving te actualiseren en optimaliseren. HAT-eenheden van 30m2 zijn verticaal en horizontaal aan elkaar geschakeld om zo nieuwe woontypen te creëren; in- en exterieur zijn integraal getransformeerd. Onderdeel van een breder onderzoek naar herontwikkeling van jaren ’70-’80 wijken.
Tekst: Jeroen Junte
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL 02 2013
Gerelateerd: In ArchitectuurNL 02 2015 staat een artikel over het gerealiseerde huis van Marieke Kums in Deventer.
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
gebouwen,
japan,
kums,
MAKS,
premium,
SANAA