De zelfbouwstoel neemt de laatste tijd een grote vlucht. Naast de populaire prefab meubels van IKEA, inmiddels wereldwijd gehackt, maken ook erkende meubeldesigners stoelontwerpen die de consument zelf thuis in elkaar zet. Het idee is niet nieuw, Gerrit Rietveld ontwierp al in 1934 de kratstoelen. Wel nieuw is de mogelijkheid om alleen een digitaal ontwerp te kopen en het materiaal bij de plaatselijke leveranciers te betrekken.
Clic Chair
Maak een stoel die zonder schroef of lijm in elkaar is te zetten – en dan ook nog eens op een manier die zo eenvoudig is, dat zelfs de grootste kluns het kan. Dat was de opdracht die ontwerper Alexander Pelikan zichzelf gaf. Met als doel een meubelcollectie te ontwerpen die in een platte doos verstuurd kon worden. De oplossing keek Pelikan af van het kliksysteem van zijn rugzak; de twee zijkanten, de rugleuning en de zitting van deze Clic Chair kunnen zonder gereedschap in elkaar worden geklikt. ‘Al duurde het meerdere jaren om de precieze afmetingen van de klikvingers te bepalen. Het hout moet genoeg meeveren om in elkaar te klikken en tegelijkertijd zo hard zijn dat het muurvast klemt. En dat verschilt ook nog eens per houtsoort.’
Inmiddels heeft Pelikan het proces zo verfijnd dat hij zijn Clic Chair kan leveren in verschillende materialen, variërend van duurzaam bamboehout en onverslijtbaar trespa tot deftig notenhout en zelfs een editie met zijkanten van 18 millimeter dik glas waarin een hout frame wordt geperst. Pelikan produceert de stoel nu nog zelf, waarna deze per doos wordt verstuurd. ‘Maar de losse onderdelen kunnen heel eenvoudig worden geproduceerd met een computergestuurde freesmachine. De consument koopt dan alleen nog maar een digitaal document, waarmee hij overal ter wereld zijn stoel kan laten maken.’
Form follows production
Pelikan heeft weliswaar een voorschot genomen op een nieuwe digitale manier van produceren, maar het principe van de stoel die de consument zelf moet afmonteren is allesbehalve nieuw. Al in 1934 ontwerpt Gerrit Rietveld de Kratstoel van hout van oude kisten dat hij in zijn werkplaats vindt. Dat het ook toen crisis was, kan geen toeval zijn. Revolutionair voor die tijd is dat de kratstoel als bouwpakket wordt verkocht en in verschillende kleuren leverbaar is. Rietveld zelf zei: ‘De constructie van de kratjes berust op de vrije timmermethode die recht op het doel afgaat, sterk en onschuldig is.’ Oftewel: form follows production. Omdat schoonheid voor iedereen bereikbaar moest zijn, ontwerpt Rietveld een stoel die elke leek kan timmeren.
Al is het hoofdzakelijk de kunstzinnige elite die zijn stoel bestelt. Later zou hij zelfs de bouwtekeningen van deze Kratstoel vrijgeven. Maar een wereldwijde triomf volgt niet. Inmiddels wordt de stoel verkocht door zijn nazaten onder de noemer Rietveld by Rietveld. Er is zelfs keuze uit een binnen en een buitenversie in de kleuren blank gelakt, onbehandeld, wit, geel, rood, blauw en zwart. Leverbaar vanaf 960 euro maar voor dat geld hoef je tenminste je handen niet vuil te maken.
Superdemocratisch design
Precies veertig jaar later probeert de Italiaanse ontwerper Enzo Mari het nog eens met Autoprogettazione, een collectie eenvoudige doe-het-zelfmeubels. De radicale communist ontwerpt maar liefst twintig prototypes van houten meubels die door de consument eenvoudig in elkaar kunnen worden gezet. Mari heeft gekozen voor grof beukenhout dat standaardafmetingen heeft. Deze onbehandelde planken worden simpelweg met spijkers aan elkaar getimmerd. De houten bouwpakketten van Mari zijn vooral een pleidooi voor een menselijk en toegankelijk design – in 1974 is plastic nog het materiaal van de toekomst en is het eerste Ikea-filiaal buiten Scandinavië pas een jaar open.
Het zal vervolgens nog eens 36 jaar duren voordat Mari eindelijk lof krijgt voor zijn superdemocratische design. In 2010 neemt het Finse interieurlabel Artek, dat in de jaren dertig is opgericht door Alvar Aalto, een van Mari’s ontwerpen in productie. De stoel Sedia 1 is geheel volgens de moderne tijdgeest op internet te bestellen. De consument krijgt slechts dertien beukenhouten plankjes, een doosje met 50 spijkers en een vel met bouwinstructies opgestuurd. Door het robuuste uiterlijk en het geringe zitcomfort is de Sedia I nog steeds geen doorslaand verkoopsucces. Maar het Finse designlabel laat zich van zijn meest duurzame kant zien met de lancering van deze stoel: wie wil kan zelfs alleen een dvd met bouwinstructies kopen en aan de hand daarvan zelf hout kopen en een stoel timmeren.
Flatpack furniture
Veel meer dan het halen van goede pers heeft Artek niet bereikt met de lancering van het bouwpakket. Het publiek wil er niet aan. In 1934 niet, in 1974 ook niet en nu nog steeds niet. Uitzonderingen zijn de meubels van Kant-en-Klaar, die in de jaren ’60 een bescheiden succes had met haar zelfbouw meubellijn maar in 1973 toch failliet ging, en uitaard het prefab design van IKEA. De Zweedse meubelgrutter wordt omarmd door het grote publiek vanwege de aangename prijs maar verguisd door de liefhebbers van verantwoord design als zielloze massaproducten. De kast Billy en de tafel Expedit horen thuis in een rijtje met de Big Mac en de BIC-wegwerpaansteker.
Een veelzeggende anekdote: in 1993 ontwierp de bekende Deense ontwerper Verner Panton voor Ikea de Vilbert Chair. De stoel, die duidelijk is geïnspireerd op het gedachtegoed van Rietveld, werd na een jaar al weer uit de collectie gehaald door slechte verkoopcijfers. Toch weerhoudt dit negatieve imago er ook de hedendaagse ontwerper niet van om stoelen te ontwerpen die zich in een platte doos laten versturen. Dit flatpack design wordt rechtstreeks door de fabrikant geleverd, wat de levertijd en transportkosten vermindert en dus de aankoopprijs verlaagt.
Opvallend is dat de Nederlandse ontwerpers proberen een eigentijdse interpretatie te maken van het bouwpakket. Voor zijn Ultimate Flatpack Furniture Collection koos ontwerper David Graas voor karton als materiaal. ‘De laagdrempelige uitstraling pas bij het principe dat mensen zelf hun stoel moeten assembleren. Daarbij is karton een eenvoudig te recyclen en dus duurzaam materiaal.’ Bij zijn FIY Chair (finish it yourself) is de doos zelfs onderdeel van het bouwpakket. ‘De zijkant van de stoel is uitgesneden in de doos, waardoor je aan de verpakking exact kunt zien wat er in zit. En natuurlijk is duurzaamheid bij dit ontwerp geoptimaliseerd.’
De meest verfijnde van zijn kartonnen meubels is de Cardboard Lounge Chair, een sierlijke fauteuil bestaande uit 24 platen die in elkaar worden geschoven. ‘Deze platen worden met een computergestuurde freesmachine uit karton gesneden. Voor deze stoel heb ik alleen een computertekening gemaakt. Met de productie kan ik vervolgens nog alle kanten op. Ik kan de stoel zelf laten produceren of een fabrikant in de arm nemen maar ik kan de stoel ook rechtstreeks door de consument laten maken.’
Vouwkunst
Nog lichter en eenvoudiger te monteren is de Flux Chair van ontwerper Douwe Jacobs. ‘Deze stoel bestaat uit één kunststof plaat die volgens een overzichtelijke instructie wordt gevouwen tot een gestroomlijnde stoel.’ Jacobs ontwierp de stoel voor zijn afstuderen aan de TU Delft in 2008. ‘Ik heb me laten inspireren door de Japanse origami en vouwkunstenaars als Richard Sweeney. Uiteindelijk heb ik een principe ontworpen waarbij ik een plat vlak met bogen verdeel in vouwbare onderdelen. Door deze in elkaar te schuiven ontstaat een volume. Het in en uit elkaar vouwen is een trucje dat je na één keer proberen door hebt.’
Jacobs ontwierp de stoel aanvankelijk als een alternatief voor de klapstoel onder de bank; met een speciale riem kan de stoel als een jas aan een haakje worden gehangen. ‘We hebben ontdekt dat de meerwaarde vooral het lage gewicht is. De stoel weegt amper 5 kilo en laat zich eenvoudig transporteren.’ Inmiddels wordt er druk gewerkt aan een Flux Furniture collectie. ‘Dit najaar verschijnen een krukje en een hoge tafel, die vooral interessant is voor evenementen.’
Betaalbare Boontjes
Geheel in de geest van Rietvelds idee van de ‘bereikbare schoonheid’ past de Rough & Ready Collection van ontwerper Tord Boontje, tevens hoofd van de designafdeling van de Royal College of Art in Londen. Van kartonnen dozen, standaard houten latjes van de bouwmarkt maar ook gevonden op straat, bouwde Boontje in zijn werkplaats een serie grove meubels. ‘Met deze collectie wil ik mensen ervan bewust maken dat ze weldegelijk een keuze hebben’, licht Boontje toe. ‘Je hoeft niet blind meubels te kopen die iedereen heeft. Je kunt ook zelf iets maken met materiaal uit je eigen omgeving.’ Het is een pleidooi voor toegankelijk design waar de radicale Enzo Mari zich helemaal in moet kunnen vinden.
Hoewel de tafels, stoelen en lampen die Boontje zelf maakte het exclusieve bezit zijn van de Tate Modern in Londen, is de Rough & Ready weldegelijk een massaproduct. Op websites als Desigmatcher.com is een levendige handel ontstaan in stoelen die precies volgens deze richtlijnen zijn vervaardigd – prijzen lopen uiteen van enkele tientjes tot meer dan 200 euro. De handleiding om zelf een stoel te maken is inmiddels al meer dan 30 duizend keer gedownload van website van Boontje. Daar zou zelfs Rietveld jaloers van zijn geworden.
Hacking Ikea
Waarom zou je braaf de handleiding van een bouwpakket stoel volgen? Dat vroeg een kleine groep professionele ontwerpers en amateurs zich ook af. Daarom maakten ze hun een eigen versie van de meubels van Ikea. Aanvankelijk begon dit kleinschalig – een fauteuil en een staande lamp werden bijvoorbeeld aan elkaar getimmerd, zodat een unieke leesstoel ontstaat. Inmiddels is dit ‘hacken’ van het Ikea meubilair uitgegroeid tot een wereldwijd fenomeen. Op de website Ikeahackers.net staan tientallen gebruiksaanwijzingen voor de zelfontworpen Ikea collectie.
Het Haagse bureau voor interieurconcepten Oatmeal ontwierp deze zomer voor het Filmhuis in Den Haag zelfs een tijdelijk restaurant dat is opgebouwd uit Ikea hacks. ‘We hebben de standaard Ivar kasten verbreed en voorzien van brede plankjes die dienst doen als tafels. Alles is inklapbaar, opvouwbaar en in een paar uurtjes heb je een restaurant opgebouwd dat op twee vierkante meter bewaard kan worden’, zegt ontwerpster Annika Syrjämäki. Naast de meubels werd ook het winkelconcept van Ikea gehackt. ‘Net als in de Ikea showroom moet je door een labyrint lopen om bij je tafel te komen. De tafelaankleding kun je zelf uitkiezen. Het eten wordt geserveerd op dienbladen. Op het menu, dat je met potlood zelf op een briefje moet aankruisen, staan zelfs de Ikea classic Zweedse gehaktballen.’
Tekst: Jeroen Junte
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
Gerelateerd
Tags:
autoprogettazione,
David Graas,
design,
Douwe Jacobs,
Gerrit Rietveld,
Ikea,
innovatie,
inspiratie,
interieur,
Kant en klaar,
karton,
kratstoel,
meubels,
Rietveld,
stoelen,
Tord Boontje,
zelfbouwstoel,
zetel