Piranesi als inspiratiebron voor architecten

Inspiratie

Piranesi als inspiratiebron voor architecten

Door: Jacqueline Knudsen | 11-03-2008

In het kader van de tentoonstelling over de Italiaanse kunstenaar Giovanni Battista Piranesi (1720-1778) werd in het Teylers Museum te Haarlem een symposium gehouden onder de naam: Piranesi en de hedendaagse Nederlandse architectuur en design. Centrale vragen waren: Wat is de invloed van Piranesi op de hedendaagse architectuur in Nederland en in hoeverre zijn architecten en ontwerpers als Kas Oosterhuis, Ben van Berkel en Studio Job schatplichtig aan Piranesi? De antwoorden bleken niet eenvoudig.

De onmetelijke reikwijdte van een mislukt architect

Giovanni Battista Piranesi werd geboren in de buurt van Venetië. In zijn jeugd werden de kiemen gelegd voor zijn veelzijdigheid en creativiteit als kunstenaar. Van zijn vader leerde hij waarschijnlijk steenhouwen, van zijn oom architectuur en zijn broer bracht hem de klassieke geschiedenis bij. De Venetiaanse atmosfeer had een blijvende invloed op zijn werk. De theatraliteit van Venetië kwam in de locale kunstscene tot uiting in gefantaseerde stadsgezichten, geschilderde architectuurverzinsels en natuurlijk de decorbouw, een kunstvorm waarbij men de fantasie volledig de vrije loop liet. Ook de gangbare luchtige rococostijl appelleerde sterk aan Piranesi. Hij had tevens contacten met architecten die de klassieke overblijfselen bestudeerden, maar kritisch stonden tegenover de dogma’s die deze bouwstijl beheersten.

Piranesi naar Rome

Met deze geestelijke bagage vertrekt hij in 1740 naar Rome. De bakermat van de Romeinse cultuur trekt hem aan vanwege de tot de verbeelding sprekende restanten van die cultuur. Wat Piranesi niet aanspreekt is de conventionele houding in kunsten aldaar. Giovanni zelf heeft vrije expressie en een persoonlijke mening hoog in zijn vaandel staan. Hij ziet zichzelf vooral als architect en wil de bouw- en ontwerpstijl van zijn tijd radicaal veranderen. Het moet allemaal sprekender en onconventioneler worden. Ontwerpen moet een persoonlijke zoektocht zijn waarbij slaafse navolging plaats maakt voor experimentele vrijheid en starheid voor flexibiliteit.

Carceri d’invenzione

Om zijn architectuurvisie te verwezenlijken heeft hij niet genoeg aan de conventionele beschrijvende tekening. Piranesi wil het sublieme bereiken. Subliem in de betekenis van overrompelend, sensationeel, verleidend, verbeeldingsvol en overtuigend. Dit bereikt hij door kenmerken van Venetiaanse decorontwerpen toe te passen, zoals overdrijving van perspectief en een dramatische belichting. Wereldberoemd is de serie etsen van kerkers (Carceri d’invenzione). Platen waar het oog geen rust vindt en nerveus blijft dwalen over trappen, bruggen, galerijen, balkons, hellingen en loopplanken. Het zijn schaduwwerelden die eindeloos buiten het papier door lijken te gaan. Hier is architectuur emotie geworden. Het roept een stemming op in een schijnbaar beredeneerd geconstrueerde ruimte.

Piranesi mislukt als architect

Ironisch genoeg ligt in dat construeren precies het falen van Piranesi als architect. Een werkelijke ruimte construeren is iets anders dan perspectieftrucjes toepassen, hoe subliem ook. Dat Piranesi jammerlijk mislukt is als bouwer, bewijst zijn enige gerealiseerde werk, de Santa Maria del Priorato te Rome. Het is gewoon een aangeklede doos. De visionaire ruimtelijkheid, die de toeschouwer zijn tekeningen in zuigt, is in deze kerk met geen mogelijkheid te ontdekken. Enkel de vrije expressie in de decoraties verraadt Piranesi’s hand.

Piranesi als archeologisch handelaar

Behalve tekenaar, visionair en architect, is Piranesi ook archeoloog en zijn tekeningen van Romeinse overblijfselen en de boeken die hij daarover publiceert, bezorgen hem faam in het buitenland. Aangezien zijn gesneefde carrière als architect weinig geld in het laatje brengt, start Piranesi een werkplaats (museo) waar bemiddelde op oudheden beluste toeristen naast zijn prenten ook fantasievol gerestaureerde archeologische objecten kunnen kopen. Ook ontwerpt hij meubels en interieurs. Via deze kanalen kan hij zijn visie op ontwerpen verspreiden tot ver buiten Rome. De kunstenaar is handelaar geworden en als handelaar schroomt Piranesi niet op slinkse wijze zijn atelier van genoeg klanten te voorzien. Piranesi werpt zich regelmatig op als gids bij rijke toeristen en vanuit die vertrouwenspositie weet hij ze ook te leiden naar een adres waar ze wat memorabilia uit de antieke tijd kunnen aanschaffen, namelijk zijn museo.

Van papieren tot digitale architectuur

Voor de boodschap om vrijer met architectuur om te gaan om zodoende het sublieme te bereiken, bediende Piranesi zich voornamelijk van de tekening als medium. Mede omdat zijn uitgevoerde werk nauwelijks iets om het lijf heeft, zowel qua volume als kwaliteit, is Piranesi als een papieren architect te beschouwen. Eén die van grote invloed is geweest en wiens invloed zich nog steeds doet gelden. Vele beroemde (papieren) architecten zijn schatplichtig aan zijn manier van verbeelding. De Italiaan Antonio Sant’Elia (1888-1916) creëert met zijn megastructuren een bovenmenselijke schaal die we ook terug vinden in Piranesi’s werk. De constructivist Iakov Chernikhov (1889-1951) kreeg als bijnaam de sovjet-Piranesi. Zijn architectuurfantasieën zijn pessimistische en sinistere beelden die de beklemming van Piranesi’s Carceri evenaren. Hugh Ferriss (1889-1962) dramatische belichting van zijn fantasie wolkenkrabbers geven de gebouwen een tektonische kracht vergelijkbaar met die van Piranesi.

Chaotische structuur

Een bron van inspiratie voor talloze architecten is Piranesi’s plattegrond van het Marsveld (Il Campo Marzio). Het is een kaart die op suggestieve wijze de archeologische vondsten van Rome in kaart brengt. Het speculatieve karakter maakt de kaart tot een ontwerpstatement. In de chaotische ordening van gedetailleerde plattegronden ontbreken een centrum en een herkenbare infrastructuur. De vormloosheid van de stad contrasteert met de orde op het niveau van het gebouw. De schaal en vorm van de plattegronden variëren echter sterk en het geheel creëert een stedelijk landschap dat een ongrijpbare rangorde laat zien en daarmee een ongrijpbare stemming oproept. Ontwerpen van megastructuren van Archigram (Plug-in-City 1964), Isozaki (Spacecity 1960) en Constant (New Babylon 1957-1974) omhelzen de chaotische structuur die Piranesi op zijn kaart uit 1762 neerzet.

Delirious New York

Zoals het Marsveld een manifest is voor de retro-architectuur van Rome door Piranesi, zo is het boek Delirious New York van Rem Koolhaas dat voor New York. In het boek staan veel collages à la het Marsveld, maar dan modernistisch ingevuld.
In tegenstelling tot Piranesi heeft Rem Koolhaas zich wel kunnen ontworstelen aan de status van papieren architect. Binnen zijn gebouwde oeuvre bestaat zelfs een ruimte die Koolhaas als ‘Piranees’ heeft bestempeld. In Euralille te Lille is onder de grond een open ruimte geschapen waar de routes van verschillende elementen van het complex samenkomen, een transferium met liften, trappen en roltrappen. Het heeft inderdaad iets weg van een gematerialiseerde Carceri-ets van Piranesi maar dan op een moderne manier zonder de romantiek.
Het romantische aspect van de Carceri-etsen, de sinistere, duistere, beklemmende schaduwwereld onder de grond, is echter de inspiratie van computergame ontwerpers en filmmakers. Zij gebruiken de krachtige beelden van de Carceri om onmetelijke, beklemmende ruimtes te visualiseren. Jeroen Krabbé heeft in de film De ontdekking van de hemel, de hemel gesitueerd in een kerkerachtige setting zoals op de Carceri prenten.

Kas Oosterhuis

Op het symposium vertelde Kas Oosterhuis onomwonden dat hij niet door Piranesi is geïnspireerd. Hij herkent wel enkele overeenkomsten met Piranesi in zijn ontwerpmethode, zoals het gebruik van ornament en het opwekken van emotie, maar hij gebruikt Piranesi niet als referentiekader. Oosterhuis laat constructie en ornament samensmelten. Hij streeft naar kunst en architectuur die op dezelfde schaal in een ontwerp aan bod komen. Vorm hoeft helemaal niet de functie te volgen. Oosterhuis laat het onder andere zien met zijn huwelijkskapel in China: een kluwen lijnen met huid dichtgezet. Het is kunst maar ook architectuur, want het omsluit een ruimte en kan gebruikt worden.

Ben van Berkel over Piranesi

Ben van Berkel van UNStudio geeft toe dat Piranesi een inspirator voor hem is. Het werk van Piranesi is door de postmodernen geopend als een doos van Pandora. Belangrijk is wel dat je het goede daaruit haalt en volgens Van Berkel herbergen de visies van Piranesi genoeg aspecten die in de moderne tijd te gebruiken zijn. Net als bij Piranesi is Van Berkel bezig met tegenstellingen zoals beweging en rust. Door transformatie via computer kan men de verschillende functies van de ruimte in elkaar laten overvloeien. In een ontwerp is de organisatie van beweging een zeer belangrijk aspect. Piranesi’s ontwerpen zijn volgens de architect ook caleidoscopisch, zijn beelden generen alsmaar andere beelden. Ook Ben van Berkel streeft naar articulering van het beeld en wel zodanig dat er after-imaging ontstaat. Zijn gebouwen moeten telkens weer een andere indruk achterlaten. Zo is het kleurgebruik in het Agoratheater te Lelystad belangrijk. Het roept iedere keer een andere stemming op. Aan de buitenkant leveren kleur en vorm bij elk weertype een dramatische wijziging van het beeld op. De foyer met zijn vele trappen heeft iets Carceri-achtig en daardoor een caleidoscopisch effect.

Allemans smaakmaker

Piranesi komt in vele gedaanten tot de moderne mens. In welk opzicht is Piranesi nog actueel? Als architect speelt hij geen rol meer. Van archeoloog is hij tot vervalser gebombardeerd. Als toeristische plaatjesmaker heeft hij ook geen betekenis meer. Zijn visie op het gebruik van ornamenten beïnvloedt nog steeds designers, getuige het werk van Studio Job, die evenals Piranesi met hun eigen ‘winkeltje’ de markt bespelen. Als inspiratiebron is Piranesi ook nog steeds actueel, echter de grote verscheidenheid van Piranesi’s oeuvre heeft ertoe geleid dat iedereen er aan kan ontlenen wat hij maar wil.

Zoektocht naar het sublieme

Er is duidelijk een selectieve waardering voor zijn werk. De Carceri is echter het meest geliefd. Belangrijk is het streven naar het sublieme van Piranesi. Zijn zoektocht daarnaar is zijn grootste verdienste. Mensen herkennen zijn drang om tot een toppunt van prikkels te komen. Dat indruk maken op het gemoed à la Piranesi is echter alleen mogelijk in de architectuur van bijzondere opdrachten zonder veel beperkingen, die spectaculaire interactieve ruimtes opleveren, zoals theaters en musea. In een rijtjeshuis woont Piranesi niet.

De tentoonstelling ‘De droom van Piranesi. Eeuwig modern design’ is tot en met 18 mei 2008 te zien in het Teylers Museum te Haarlem

Tekst Fred Gaasbeek

Gepubliceerd in ArchitectuurNL 03 2008

Schrijf je in voor de nieuwsbrief

Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.

Gerelateerd

Tags: , , ,

    Schrijf een reactie

    Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.