Verslaafd aan vierkante meters

Amsterdam viert feest: de grachtengordel bestaat 400 jaar. Meer geluk dan wijsheid natuurlijk. Gedurende een groot deel van de twintigste eeuw hadden politici, stedenbouwkundigen en architecten hele andere plannen met de binnenstad, die men hardnekkig beschouwde als een ‘zakencentrum’. Dat is een woestenij van enorme kantoorgebouwen omringd door verkeersruimte, uiteraard voor auto’s. Cornelis van Eesteren, de enige Nederlandse stedenbouwkundige die wereldberoemd is, heeft in 1926 een prachtige tekening gemaakt van die toekomstvisie: een raster van zesbaans autowegen, met daarin hoge kantoortorens. Hij was toen nog jong en liet zich meeslepen door de waan van de dag. In Duitsland noemde men het ‘Hochhausfieber’, de hoogbouwkoorts.

Dankzij visionaire geesten die al in 1900 met succes protesteerden tegen het dempen van de Reguliersgracht, zijn al die dolle plannen in de prullenbak verdwenen. Alleen de Vijzelstraat en de Wibautstraat zijn getransformeerd tot ‘zakenwijk’. Het zijn treurige mislukkingen, monumenten van het streven naar iets dat achteraf alleen maar beschreven kan worden als een stedenbouwkundige nachtmerrie. Maar nog altijd zijn er stedenbouwkundige en architectonische wijsneuzen die hardnekkig vasthouden aan die visie op de stad. Wie tegenspreekt, krijgt het verwijt teveel ‘in de achteruitkijkspiegel’ te kijken. Toch blijkt op de kantorenmarkt dat zij ongelijk hebben. De hipste firma ter wereld, Apple, heeft het oude Hirschgebouw op het Leidseplein nieuw leven in geblazen. En de Amsterdamse projectontwikkelaar Kronenburg heeft het hoofdkantoor van de voormalige Amsterdamse Bank aan het Rembrandtplein, later ABN-AMRO, herontwikkeld als onderkomen voor diverse dynamische bedrijven met jonge creatieve werknemers.

Terwijl de historische binnenstad floreert, gaat het slecht met alle recente nieuwe kantorenlocaties in de stad. Daar wordt bepaald geen feest gevierd door beleggers. Sloterdijk is al heel lang een drama, het staat grotendeels leeg, maar de autisten die in Amsterdam het stedenbouwkundig beleid formuleren gaan onverstoorbaar door met het bouwen van ‘zakenwijken’. In het voormalige Oostelijk Havengebied is langs de Piet Heinkade een lange rij nieuwe kantoorkolossen verrezen die kampt met ernstige leegstand. De toekomst van de Zuidas is onzeker. Toch zijn er geen aanwijzingen dat het beleid verandert. Integendeel, men tekent nog steeds voor elke locatie aan de rand van de stad een woud van torens onder het motto ‘hoe meer hoe beter’. De kwaliteit van de stedelijke ruimte doet daarbij niet ter zake. Vierkante meters zijn voor die ontwerpers hetzelfde als heroïne voor een oude junk.

Opmerkelijk is daarbij dat de verantwoordelijk wethouder van GroenLinkse signatuur is. Zijn voorganger, Duco Stadig, was nog gewoon een ouderwetse PvdA niet-lullen-maar-bouwenwethouder, maar het is toch teleurstellend dat Maarten van Poelgeest geen enkele poging heeft gedaan om het beleid aan te passen aan de nieuwe realiteit. Het tijdperk van de ‘zakenwijk’ zoals Van Eesteren die voor ogen stond, is nu definitief voorbij en hopelijk komt er tenslotte ook een einde aan het ongebreidelde autoverkeer. GroenLinks heeft duidelijk geen visie op de stad van de toekomst. Of, erger nog, de wethouder heeft geen enkele greep op het beleid dat zijn dienst de hele dag zit te tekenen. Het toekomstige Amsterdam zal veel meer lijken op de zeventiendeeeuwse stad dan op de futuristische onzin die architecten en stedenbouwkundigen nog altijd opdissen.

Inmiddels zijn vrijwel alle projectontwikkelaars op de fles en de woningbouwcorporaties verpatsen hun bezit om het hoofd boven water te houden. Zelfs sociale huurwoningen in de Amsterdamse binnenstad staan te koop. Maar in Delft blijft het stil. Daar worden de lakens nog altijd uitgedeeld door hooggeleerden die zijn opgegroeid met ideeën uit de jaren vijftig en zestig. Hoger, meer, groter, herhaling, een generatie die niet echt vertrouwd is met het internet en de bakfiets. MVRDV gaat vrolijk door met lollig zijn, jongere ontwerpers zetten in op de techniek van ‘duurzaamheid’, maar met alleen flauwekul en hightech zullen architecten en stedenbouwers nooit meer een maatschappelijke rol van enige betekenis spelen. Het wordt hoog tijd dat ook zij iets leren van de Amsterdamse binnenstad.

Vincent van Rossem
architectuurhistoricus