Chronobiologie volgens Toine Schoutens

Toen hij bijna 35 jaar geleden zelf zijn eerste lichtcabine in elkaar timmerde, werd hij door veel mensen als een kwakzalver beschouwd. Nu ontwerpt Toine Schoutens verlichtingssystemen voor kantoren, werkt aan een verlichtingsplan voor meldkamers van hulpdiensten en voor verpleeghuizen in binnen- en buitenland. Topsporters dragen zijn lichtbrillen om geen last te hebben van een jetlag en op het juiste moment te kunnen pieken. De kwakzalverij is inmiddels erkende wetenschap: chronobiologie.

Belang van goede verlichting

Architecten hebben steeds meer oog voor het belang van goede verlichting, merkt Toine Schoutens. Hij wordt met regelmaat gevraagd om zijn kennis te delen op seminars of bij een opleiding als bouwkunde. ‘Maar er is toch nog relatief weinig kennis op dit gebied. Natuurlijk, elke architect zegt dat hij zoveel mogelijk daglicht in een gebouw brengt, maar dat is niet genoeg.’ Hoe meer licht hoe beter, zegt de lichtspecialist. ‘Teveel licht bestaat niet. Ja, als je op 21 juni bovenop de Kilimanjaro in de sneeuw staat te kijken, dat kan het oog bijna niet meer aan.’ De verlichting in het gemiddelde kantoor definieert hij als ‘verschrikkelijk’. ‘Kijk naar de natuur. We zijn buitendieren, we worden wakker bij het krieken van de dag en moeten eigenlijk met de kippen op stok. Zo hebben we het eeuwenlang, sinds de prehistorie, gedaan. Pas relatief kort werken we in gebouwen, waar het tot wel 200 keer zo donker is als buiten. Eigenlijk sluiten we ons zelf de hele dag op in een grot.’ Maar die ‘grot’ voldoet toch aan arbo-normen, ook wat betreft lichttoetreding? ‘De arbo-norm voor een werkplek is 500 lux horizontale verlichtingssterkte. Maar dat slaat nergens op. De praktijk loopt enorm achter bij wat we nu weten en wat wetenschappelijk is bewezen. Die norm zou 2000 of 2500 lux moeten zijn. Het licht in een kantoor valt voornamelijk verticaal, vanuit een armatuur in het plafond. Er blijft dan vaak maar 250 lux over dat op ons oog valt en dat is veel te weinig. Het gaat uiteindelijk om de reflectiewaarden.’

Beter functioneren bij hogere lichtwaarden

En als er meer licht is op onze werkplek, wat dan? ‘We functioneren beter bij hogere lichtwaarden. We hebben een betere stemming, we voelen ons beter, we maken minder fouten, we zijn productiever. Bij de juiste kleurtemperatuur en intensiteit ben je meer alert, beter geconcentreerd.’ Een hoge lichtintensiteit met een lage helderheid, dat is prettig. Geen puntbelichting, maar gelijkmatig licht, zoals buiten. ‘Een plafond dat helemaal uit licht bestaat, dat is het beste.’ Aan de basis van zijn fascinatie voor gezond licht staan zijn eigen ervaringen als verpleegkundige in de psychiatrie, ruim 35 jaar geleden. ‘Ik draaide veel nachtdiensten en ik werd enorm chagrijnig vanwege de verstoring van mijn dag-nachtritme.’ Hij werd gevraagd om het fenomeen lichttherapie voor winterdepressie te onderzoeken en ging zelf aan de slag: ‘Ik timmerde een cabine in elkaar die ik vol hing met tlbuizen met een hoge lichtkleur. Patiënten en collega’s vonden het prettig en hadden er baat bij. Wetenschappelijk stelde het nog niet veel voor, er was helemaal geen controlegroep bijvoorbeeld. Maar het was een begin.’

Licht en gezondheid

Hij haalde zijn kennis uit eigen onderzoek, uit medische bibliotheken (internet bestond nog niet) en kwam in contact met dr. Ton Begemann, toen nog vice-president van Philips Lighting in Eindhoven. ‘Wij waren aanvankelijk roependen in de woestijn, maar er kwamen steeds meer vragen over de relatie licht en gezondheid.’ Binnen de Stichting Onderzoek Licht en Gezondheid deed hij bijvoorbeeld onderzoek naar het belang van goede verlichting in de verpleeghuiszorg, of voor mensen die in ploegendiensten werken. Met zijn bedrijven FluxPlus en Chrono Eyewear ontwikkelt hij inmiddels producten zoals de lichttherapiebril Propeaq met verwisselbare, verschillend gekleurde glazen, en de E-Qube, een flexplek met biodynamische verlichting. Want het gaat niet alleen om voldoende licht, maar ook om de dynamiek en de lichtkleur. Schoutens: ‘Biodynamische verlichting bootst de daglichtcyclus na. Dynamisch gaat over de intensiteit, bio over de kleurtemperatuur: die moet wisselen.

Blauwig licht

Begin van de dag moet je blauwig licht hebben, ’s avonds meer rood.’ Veel blauw licht ’s avonds remt de aanmaak van het ‘slaaphormoon’ melatonine. ‘Wij werken veel voor meldkamers, in de petrochemie; extreme situaties met drieploegendiensten waarin mensen super alert moeten zijn. We doen eerst uitgebreid onderzoek, een nulmeting, de hoeveelheid beeldschermen, de aard van het werk, de leeftijd van de medewerkers: dat is allemaal van belang. Daarna maken we een programma waarin wordt gevarieerd met de intensiteit en temperatuur van het licht: als je teveel blauw licht hebt rond de overdracht, kunnen mensen uit de nachtdienst niet goed slapen, die hebben een andere behoefte. De vroege dienst heeft dat blauwe licht ook niet meteen nodig.’ De Propeaq-brillen bieden in zo’n situatie eenvoudig uitkomst en zijn volgens Schoutens inmiddels al aardig ingeburgerd onder bijvoorbeeld ziekenhuispersoneel of personeel in meldkamers dat nachtdiensten draait. ‘Het gaat erom dat er zo min mogelijk fouten worden gemaakt dus zo’n investering in een paar brillen is helemaal geen punt van discussie. Een paar jaar geleden nog wel, maar nu is allang bewezen dat het werkt. Ook het effect van lichttherapie bij bijvoorbeeld een burn-out of winterdepressie is nu een algemeen geaccepteerd onderdeel van de bedrijfsgeneeskunde.

Lichtkubus de E-Qube

De E-Qube is een door Schoutens bedrijf ontwikkelde lichtkubus, in te zetten als flexwerk-plek, waar werknemers met een programma zelf de lichtkleur en hoeveelheid licht aan kunnen passen. Het is ook mogelijk om af en toe een ‘lichtboost’ te krijgen. ‘Achmea is een aantal van die cabines aan het testen en ze zijn erg in trek. Je kunt er met vier mensen tegelijk in, ze blijken prettig voor vergaderingen.’ Ouderen kunnen ook baat hebben bij een ‘lichtbad’ in de E-Qube, bleek tijdens een proef in een Brabants verzorgingshuis. Volgens de directeur voelden de proefpersonen zich overdag fitter en sliepen ze ’s nachts beter.

Slaap/waakritme verschuiven

Schoutens laat op zijn telefoon een foto zien van Thomas Acda met een Propeaq-bril: ‘Hij stond met de musical Fiddler on the Roof zes dagen per week op de planken, dan raak je dodelijk vermoeid.’ Topsporters als Sven Kramer, Epke Zonderland en Ranomi Kromowidjojo gebruikten de brillen bij Olympische Spelen aan de andere kant van de wereld. ‘Bij sporters verschuiven we door de kleur van die bril het endogene ritme. Het peakperformance moment als het om fysieke prestaties gaat, ligt doorgaans tussen de 17.00 en 19.00 uur: dan moet je vooraf het slaap/waakritme al verschuiven, zodat zij in het ritme komen van de tijd en bestemming waar en wanneer ze die prestatie moeten leveren.’ De brillen zijn inmiddels voor iedereen bereikbaar: te koop voor 239 euro in webshops en winkels in binnen- en buitenland. ‘Het is inmiddels een veel gebruikt wellness-product.’ Nieuwste product van zijn bedrijf is een app. ‘Voor topsporters, maar ook voor business reizigers en vakantiegangers en natuurlijk voor mensen die in ploegendiensten werken. Je kunt zelf invullen: welk type ben je, wanneer reis je en waar naartoe, of wanneer moet je werken. Je komt 100% gegarandeerd zonder jetlag op je bestemming aan met deze app en lichtbril.’

Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 6 van 2018