Oude landgoederen, nieuwe luister

Dat lijkt wel de trap waar Assepoester haar glazen muiltje verloor! Of daar, de vijver waar de prinses de kikkerkoning ontmoette. En is dat niet het strohuis uit ‘de drie biggetjes’, dat door de wolf omver werd geblazen? Nee, we zijn niet in de Efteling. Dit zijn enkele beelden uit een rondgang langs de vele historische buitenplaatsen die Nederland rijk is en waarvan er nu een aantal fraai gerenoveerd is. Kasteel Broekhuizen bij Leersum, landgoed Vijversburg in Tytsjerk en de Fraeylemaborg bij Slochteren.

De zwierige trap is van kasteel Broekhuizen bij Leersum, dat door Braaksma en Roos architecten getransformeerd is tot een luxe hotel. De waterpartij vind je op landgoed Vijversburg in het Friese Tytsjerk, dat grootscheeps gerenoveerd en uitgebreid is onder leiding van een team van architecten, kunstenaars en landschapsontwerpers. En het strooien huisje – een van tien nieuwe follies – staat op de Fraeylemaborg bij Slochteren. Steen geworden sprookjes zijn het: statige landhuizen, gelegen in idyllische parken, waar ooit edellieden in koetsen rondreden, gedanst werd op het bal, en gekust in prieeltjes. De aanleiding voor de verbouwingen is minder romantisch; het is vooral een kwestie van geld. Wie kan het zich nog veroorloven om in een kasteel te wonen? Zelfs voor bedrijven en stichtingen is het moeilijk om zichzelf te bedruipen. Het onderhoud van landerijen en bijgebouwen is niet langer een kwestie van beheren, maar vraagt om een business case.

Landgoed Vijversburg

Neem landgoed Vijversburg: een statige villa met eromheen een park in Engelse landschapsstijl, vanaf 1844 aangelegd door de arts Nicolaas Ypeij en zijn vrouw Baudina Looxma (dochter van de landeigenaar) en sinds 1892 in het bezit van een stichting, die het als publiek wandelpark beheert. ‘Het was een geliefde plek, vroeger kwamen de mensen hier op zondag in colonnes naar toe’, vertelt bedrijfsleider Audrey Stielstra. ‘Op foto’s uit de jaren zestig zie je meisjes aan de kadedijk liggen, met een jongeman aan hun zijde. Je hoort in de buurt veel verhalen van mensen die elkaar hier hebben ontmoet.’ Tijden veranderen. Destijds was een auto een zeldzaamheid, en was men aangewezen op het vertier dat de omgeving bood. Inmiddels vinden we het normaal om voor een weekendje weg het vliegtuig te pakken. Onderlinge contacten verlopen in toenemende mate digitaal. ‘Alles gaat veel sneller’, observeert Stielstra, ‘en het moet leuk zijn. Een prachtig park is niet genoeg, mensen willen iets beleven.’ Het was niet de enige reden om in actie te komen. De villa – een rijksmonument – was na jarenlange verhuur aan de politie toe aan renovatie. Marktonderzoek maakte duidelijk dat bezoekers een sanitaire voorziening misten, en een plek waar je een kop koffie kunt drinken. Daarbij kwam dat door de kunsttentoonstellingen die Vijversburg sinds 1997 organiseert, de druk op het landschap toenam. ‘In drie maanden trokken we soms 20 tot 30.000 bezoekers. Geweldig, maar het had ook zijn weerslag op het monumentale park en de algehele sfeer. Er ontstonden ‘files’, terwijl men hier toch komt voor rust en ontspanning. Dat gaat uiteindelijk tegen je werken.’

Parkkamers en glazen paviljoen

Toen drie naastgelegen weilanden beschikbaar (pachtvrij) kwamen, besloot de stichting zijn kans te grijpen. Met subsidies van de gemeenten, provincie, de EU en fondsen van particulieren en de stichting zelf is deze grond ingericht en toegevoegd aan het park, dat zo in oppervlak is verdubbeld. In 2011 werd een Europese aanbesteding georganiseerd voor een landschapsontwerp, bezoekerspaviljoen en een kunstopdracht, die gewonnen werd door LOLA Landscape Architects (i.s.m. Piet Oudolf en Deltavormgroep), Studio MAKS met Junya Ishigami en ABT, en de Duitse kunstenaar Tobias Rehberger. De drie weilanden zijn, aansluitend op het bestaande landschap en de beeldencollectie, als parkkamers vormgegeven. Twee daarvan zijn ingericht door LOLA en Oudolf. Dwaalster is een stervormige compositie van hagen, waar je doorheen kunt kruipen om rond te dwalen in de tussengelegen ruimtes, met exposities, bloementuinen en weides. Frijlân is een heuvelachtig gebied met wilde wilgenbeplanting en een waterlabyrint waarin kinderen met een vlot kunnen varen. Rehberger maakte van de derde parkkamer een sprookjesachtige ‘ontdekkingstuin’ met pompoenen en hangmatten tussen de geweven fruitbomen. Studio MAKS tekende het plan voor de inmiddels gerenoveerde villa, die verhuurd wordt als vergader- en trouwlocatie, en een theesalon met informatiecentrum huisvest. Klapstuk is het glazen bezoekerspaviljoen dat aan de villa is gebouwd, van gigantische gekromde glasplaten. Dit paviljoen, dat gebruikt zal worden voor tentoonstellingen, symposia en concerten, zal na een aantal tegenvallers (de glasplaten uit China pasten niet, de aannemer ging failliet) als laatste voltooid worden.

De Schovenhorst en De Overplaats

Vijversburg staat niet op zichzelf. Steeds meer landgoederen ontdekken architectuur als een middel om bezoekers te trekken. Het begon in 2006 met landgoed De Schovenhorst in Putten, een saai arboretum dat zichzelf met een hip theepaviljoen (na-ma architecten) en de spectaculaire bostoren van SeARCH transformeerde tot een spannend dagje uit. De renovatie van landgoed De Overplaats in Heemstede werd bekroond met een markante theekoepel, ontworpen door architect Marjolein van Eig, die hiermee de Jonge Abe Bonnemaprijs 2014 won. Rond de Fraeylemaborg in Slochteren – een kasteel dat tegenwoordig museum is – zijn in juni tien nieuwe follies geopend voor publiek. ‘Na een grote opknapbeurt in 2009 waren we aan het brainstormen over hoe we de sfeer van weleer zouden kunnen terugbrengen op het landgoed’, vertelt curator Henny van Harten-Boers. ‘Ik dacht meteen aan de follies die vroeger gebruikt werden om Engelse landschapsparken te verlevendigen. Waarop onze directeur zei dat we er dan wel een hedendaags project van gingen maken.’

Follies rond de Fraeylemaborg

Een open ontwerpprijsvraag leverde 74 inzendingen op, waaruit een jury er negen selecteerde. Architect Haiko Meijer (Onix) ontwierp een ‘koetshuisje’ met zwartgebrande gevels. MVRDV bouwde met baksteen een piramidevormige speel-, klim- en uitkijkpodium. Kunstenaar Lambert Kamps toont met zijn ontwerp ‘Façade’ de potentie van afgeschreven architectuur – in dit geval de oude kerktoren van Zuidhorn, waarachter een expositieruimte is gemonteerd in een zeecontainer. De tiende winnaar werd door het publiek gekozen: de hazelnootvormige folly van kunstenaar Alex den Braver. Van Harten-Boers’ favoriet is de ‘koperen kamer’ van architect René van Zuuk. ‘Een taps toelopende vorm bedekt met koper, heel bijzonder ook door het ontstaansproces.’ Het paviljoen is met een computergestuurde hete draad uit een blok piepschuim gesneden, zonder snijverlies. ‘Die hypermoderne techniek, in contrast met de historische locatie vind ik interessant.’ Hoewel de follies strikt genomen geen functie hebben, zal een aantal wel gebruikt worden, als expositieruimte en bij evenementen. Op ‘gewone’ dagen kunnen bezoekers bij de receptie in het kasteel een sleutel vragen en zelf in de paviljoens kijken. Tegelijk vormen de follies, die vijf jaar blijven staan, een mooi uithangbord voor het landgoed. ‘Aandacht trekken staat voorop’, erkent Van Harten-Boers. ‘Als je publiek van buiten de regio wilt trekken,  moet je iets bieden dat de rit waard maakt. Het groen en de ruimte bieden daarbij kansen, die kwaliteit willen we met dit project versterken.’ Buitenplaats Broekhuizen Het landhuis zelf spreekt bij veel mensen ook tot de verbeelding. Wie droomt er niet van om in een kasteel te wonen, al is het maar voor een nacht? Vanaf september kan het, op buitenplaats Broekhuizen bij Leersum. Het landhuis, dat na een verwoestende brand in 1906 volledig herbouwd is, stond jaren leeg voordat een investeerder het kocht; een bestemming vinden voor zo’n groot gebouw met monumentenstatus is niet makkelijk. Want hoe krijg je de exploitatie rond zonder de culturele waarde teniet te doen?

Pretpark Hellendoorn is een bekend voorbeeld van hoe de commercialisering kan doorslaan. ‘Je weet dat je dingen moet veranderen om erfgoed een toekomst te geven’, zegt projectleider Gerard Vreugdenhil van Restauratie Advies en Begeleidingsbureau, die samen met architect Job Roos de herbestemming en restauratie van Broekhuizen begeleidde. ‘Maar we hebben geprobeerd om zo veel mogelijk bij het bestaande gebouw te blijven. De begane grond, met ontvangstruimte, keuken, personeelsruimten en aansluitend het terras leende zich goed voor een chique restaurant. Van de stijlkamers op de eerste verdieping hebben we vergaderzalen en een expositieruimte gemaakt. De slaapvertrekken op de bovenste etages zijn omgebouwd tot veertien hotelkamers. Zo hebben we drie verschillende functies gecreëerd, afgestemd op het DNA van het gebouw.’ Dat was het minst ingewikkelde gedeelte. ‘De grote operatie was het inpassen van de techniek. Ventilatie, verwarming koeling, data; de benodigde installaties leggen een enorm beslag op het gebouw.’ De kanalen en schachten zijn met chirurgische precisie in vloeren en wanden ‘ingeweven’; geen leiding legt een rechte weg door het gebouw af. Opdat je er niets van ziet en de betovering van het kasteel intact blijft. Nieuwe architectonische elementen zoals de lift in de hal zijn wel nadrukkelijk modern vormgegeven. ‘Het wordt een combinatie van oud en nieuw.’ Naast het hoofdgebouw is ook het omringende park – een ontwerp van de beroemde landschapsarchitectenfamilie Zocher – met bijgebouwen gerenoveerd. In het koetshuis zijn een feestzaal en acht hotelkamers gemaakt. De boerderij is verbouwd tot brasserie, waar passanten kunnen lunchen en dineren. Samen met landschapsbureau Bleeker en Nauta is een parkeerplaats ontworpen in de voormalige moestuin. ‘Hoofdhuis en bijgebouwen, vijvers en beplanting, zichtassen en paviljoens – alles hangt met elkaar samen. Dat is de essentie van het oorspronkelijke ontwerp, en de manier waarop architecten en adviseurs de opgave ook nu zouden moeten benaderen. In het totaalwerk schuilt de schoonheid van het landgoed.’

Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL nummer 4 van 2016

Gerelateerd

• Abe Bonnema prijs voor Marjolein van Eig
• Verrassende architectuur in park Vijversburg

Tags: Braaksma en Roos architecten, Haiko Meijer, Job Roos, Kasteel Broekhuizen, landgoed, Landgoed De Overplaats, Landgoed Schovenhorst, LOLA landscape architects, Marjolein van Eig, MVRDV, Piet Oudolf, René van Zuuk., Studio MAKS, vijversburg