Levenloos object van Winy Maas

Een enorme gapende leegte, midden in de oude kern van Schijndel, daarmee begint de geschiedenis van de Glazen Boerderij. Per ongeluk bombardeerden geallieerde troepen op 26 september 1944 het Brabantse dorp. Een heel stuk van de Hoofdweg en de Kerkstraat werd verwoest. Alleen een paar rijen huizen en de Sint Servatiuskerk bleven gespaard; verweesd bleef hij achter in de open ruimte die voortaan de Markt zou heten. Elke keer als de jonge Winy Maas – de M van MVRDV, geboren en getogen in Schijndel – erlangs liep, stoorde hem dat wezenloze gat in het fijnmazige dorpsweefsel. Talloze sloopen herinrichtingprojecten in de jaren na de oorlog hadden de situatie er ook niet beter op gemaakt. Het plein was merkwaardig groot voor een dorp; de leegte smeekte erom op een of andere manier opgevuld te worden. In 1980 – Maas was toen 22 en studeerde landschapsarchitectuur – schreef hij een brief aan de burgemeester. Of er niet iets met het plein kon gebeuren? En Maas had ook wel een idee wie dat zou kunnen doen: hij zelf natuurlijk.

Glazen sculptuur

Ruim 30 jaar later staat daar nu een ‘boerderij’ van glas. Het is een vreemde eend tussen de bakstenen bebouwing van Schijndel, een mix van vooroorlogse panden, een gemeentehuis uit de jaren zestig, basale blokken uit de jaren zeventig en tachtig en neo-traditionalistische nieuwbouwwoningen. Een strak, minimalistisch gedetailleerd gebouw met spiegelgladde gevels die naadloos overvloeien in het dak; raamkozijnen, dakgoten en -lijsten ontbreken. Zelfs de twee kleine schoorstenen zijn uit glas opgetrokken en maken het beeld van een glazen sculptuur compleet. Maar als je dichterbij komt vertroebelt dat beeld. In het donkere glas zie je in eerste instantie vooral reflecties van de omgeving: de kerk, de winkels aan de Hoofdstraat, het gemeentehuis en de Hollandse lucht. Vervolgens schemert daar doorheen een langgevelboerderij, zoals je die aan de rand van het dorp ook tegenkomt. Met gemetselde muren voorzien van gietijzeren muurankers, donkergroene houten luiken en geraniums in bakken aan de vensterbanken, bemoste dakpannen en daarboven een rieten kap. Gevangen in een paar millimeter glas.

Nostalgisch verlangen

Gechargeerd gesteld is die glazen huid met boerderijprint het enige dat MVRDV hier heeft ontworpen. Dat zit zo. Nadat Winy Maas in 2000 uiteindelijk inderdaad de opdracht kreeg om een ontwerp te maken, ontstond er meteen al commotie in Schijndel. Een gebouw midden op de Markt, zo pal tegenover de kerk – zou dat niet veel te groot worden? En veel te modern? De bevolking en de lokale politiek, die door de bestuurders intensief bij de besluitvorming werden betrokken, wisten de voorstellen van Maas maar matig te waarderen. Zes ontwerpen, waaronder een theater en een markthal, verdwenen in de prullenbak. Uiteindelijk besloot de gemeente om dan maar zelf vast te leggen wat er op het plein gebouwd zou mogen worden. Een volume groot genoeg om een aantal winkels, kantoorruimte en een horecavoorziening in onder te brengen. Met een hoogte, dakhelling en materialisatie ‘als de rest van Schijndel’. Ofwel: een boerderij, zo concludeerde Maas. Natuurlijk kon een ironisch antwoord op dit ‘nostalgische’ verlangen niet uitblijven. Denk terug aan de griezelig ver uitkragende ‘aanleunwoningen’ aan de WoZoCo-flat in Amsterdam Osdorp (1997). Aan Pig City, het idee om varkensflats in plaats van -stallen te bouwen (2001). Of het knaloranje atelier- en woongebouw voor Studio Thonik in Amsterdam, dat tot een heftige burenruzie leidde (en daarom in appelgroen werd overgeschilderd). MVRDV zou MVRDV niet zijn geweest zonder provocaties. Dus nadat Maas had gecontroleerd of glas ook binnen het toegestane materialenpalet viel, wist hij wat hij zou bouwen: een Glazen Boerderij. Deze extreem conceptuele benadering was een riskante keuze. Niet alleen omdat dit ontwerp voor veel ophef zorgde in Schijndel (er werd zelfs een politieke partij tegen het project opgericht). Maar ook omdat architectonisch alles nu zou vallen of staan met twee elementen: de glazen huid en de print, die middels een flinterdun laagje email op het glas is gedrukt.

Ongenaakbaar

Het blijkt niet genoeg om de leegte in het hartvan Schijndel te vullen. Om te beginnen met het glas: dat materiaal is erg hard op deze stenige plek. De uitvoering van de kozijnloze gevel, waarin zelfs de ventilatiesleuven naadloos zijn weggewerkt, verdient weliswaar een compliment (zeker als je bedenkt wat een logistieke uitdaging het geweest moet zijn om de panelen, stuk voor stuk uniek, als een puzzel bij elkaar te brengen). Maar dankzij de consequente eliminatie van reliëf, textuur en detail – noodzakelijk om de print door te kunnen laten lopen – heeft het gebouw ook iets ongenaakbaars. De print kan dit gebrek aan zintuiglijke kwaliteit niet compenseren. Omdat de architect geen willekeurige fotokopie van een boerderij wilde maken – dan zou het kitsch zijn – bedacht hij om alle overgebleven langgevelboerderijen in Schijndel gedetailleerd in kaart te brengen. Kunstenaar Frank van der Salm werd gevraagd om op basis van dat onderzoek een ‘gemiddelde’ boerderij te fotoshoppen. Omdat het gegeven volume veel groter is dan een echte boerderij, is dat beeld vervolgens met factor 1,8 opgeblazen. En tot slot werd, vanwege praktische eisen als zicht (o.a. bij etalages) en licht, op een aantal plekken de print weer uitgegumd’. Dit alles zou volgens Maas zorgen voor een interessante gelaagdheid. Maar in de praktijk ervaar je niet dat de foto is samengesteld uit 89 oude boerderijen. De semi-transparante stukken zien er verbleekt uit. Maar het ergste is dat je vrijwel nergens in het gebouw naar binnen of naar buiten kunt kijken, waardoor het een levenloos object blijft. Schijndel heeft met de Glazen Boerderij hoog ingezet; het gebouw zou een bezoek aan het dorp moeten rechtvaardigen. Dat het omstreden project wereldwijd in het nieuws verscheen zou de illusie kunnen wekken dat dat gelukt is. Maar Winy Maas heeft hier in de eerste plaats een verhaal gecreëerd. Een verhaal dat spannender is dan de architectuur.

Tekst: Kirsten Hannema
Fotografie: Brakel Atmos, Ferry Vloet, Henk Wind