Ed. Bijman: Toegankelijk ontwerpen uit noodzaak

Vroeger was toegankelijk ontwerpen een verplicht nummer vanuit het Bouwbesluit voor architect Ed. Bijman. Hij zag het Handboek Toegankelijkheid eerder als last dan als iets belangrijks. Totdat hij negen jaar geleden door een ongeval een dwarslaesie opliep en in een rolstoel belandde. Dat heeft zijn kijk op architectuur voorgoed veranderd. Nu zet hij zijn ontwerptalent in om de omgeving van mensen met een beperking zo toegankelijk mogelijk te maken

Architect ED. Bijman

Architect Ed. Bijman was eind jaren 80 met vier medestudenten oprichter van Heren 5 architecten. Een bureau dat groot werd in de woningbouw. In 2010 telde het bureau ruim 20 medewerkers en was de opdrachtenportefeuille zeer breed. Juni 2010 sloeg het noodlot toe. Op een personeelsuitje klommen hij en zijn collega’s op de afgezaagde boeg van een rijnaak met een anker eraan die als monument op de kop van de pier van de NDSM-werf in Amsterdam was neergezet. Het leek een mooie plek voor een groepsfoto. Bijman ging zitten op het anker toen het hele gevaarte omviel. Bij die val brak hij zijn rug. Hij hield er een volledige dwarslaesie aan over. Door het ongeval is hij voor de rest van zijn leven aangewezen op een rolstoel.

Rolstoelarchitectuur

Het ongeluk kostte hem maanden revalideren en eenmaal ontslagen uit het revalidatiecentrum wilde hij weer fulltime aan het werk gaan. Dat viel tegen. Hij kreeg te maken met een compleet andere werkelijkheid. ‘Wat ik ontdekte, is dat het leven van iemand in een rolstoel compleet anders is. Wat bleek, was dat ik aan het ongeval nogal wat collateral damage heb overgehouden. Normale handelingen als toiletteren, wassen en aankleden vreten nu tijd. Zo heb ik minstens twee uur nodig tussen opstaan en in de auto stappen op weg naar m’n werk, dat deed ik vroeger in een half uur.’ Fulltime werken was niet meer vol te houden. Daarom verliet Ed. Bijman in 2012 Heren 5 architecten. Hij verkocht zijn aandelen om als zelfstandig architect verder te gaan. Met twee specialismen: rolstoelarchitectuur en woonarken.

Toegankelijk ontwerpen

Vroeger was toegankelijk ontwerpen voor hem een verplicht nummer vanuit het Bouwbesluit. Hij zag het Handboek Toegankelijkheid eerder als last dan als iets belangrijks. ‘Niet uit onwil, maar puur omdat ik geen idee had van wat leven met een beperking inhield.’ Daarover is hij fundamenteel anders gaan denken. ‘Bij woningaanpassing voor mensen met een beperking, zijn de slaapkamer en de badkamer twee belangrijke ruimtes. Dat zijn een soort machines die 100 procent moeten werken. In die ruimtes wordt de zorg verleend en ben je vaak met zorgverleners. Alles moet dus kloppen. Vaak zien die ruimtes eruit als een ziekenhuiskamers, praktisch en functioneel, maar ook kil en weinig smaakvol. De kunst is die ziekenhuissfeer te beperken door vormgeving en slimme meubels. Daarnaast wil ik de rest van de woning lostrekken van de zorg. Wel functioneel, maar aansluitend op iemands persoonlijke smaak, behoeftes en levenssfeer.’

Transformatie appartement

Een mooi voorbeeld is het appartement dat Ed. Bijman in 2012 transformeerde voor een jonge vrouw. Zij is nog veel meer dan hijzelf gekluisterd aan een rolstoel. Hij maakte van de standaard driekamerwoning een appartement met twee grote ruimtes, waarin verschillende functies zijn toegesneden op de (on)mogelijkheden en zorgbehoeftes van de vrouw. Het resultaat is dat de bewoonster door Bijmans ruimtelijke ingrepen in plaats van tien keer per dag nu slechts drie keer per dag externe zorg nodig heeft. ‘En dat is pure winst in zelfstandigheid en welbevinden. Daarnaast scheelt het jaar in, jaar uit flink in de zorgkosten.’ Al met al kostte de verbouwing destijds 60.000 euro. Een kwart is betaald via de WMO. De rest werd uit privé vermogen gefinancierd.

Stichting GewoonWonen

Momenteel werk Bijman voor Stichting GewoonWonen aan vier appartementen voor jongeren met de ziekte van Duchenne, een spierziekte. Tegenwoordig is de levensverwachting van deze mensen rond de 35 jaar en willen ze, net als alle andere jongeren, op een gegeven moment het huis uit. ‘Ze hebben hoe dan ook dagelijks hulp op afroep nodig, maar je kunt wel proberen een woning te ontwerpen die ze een zo zelfstandig mogelijk leven geeft. Om te ontdekken wat die jongeren willen, ben ik met ze in gesprek gegaan. Waar ze absoluut niet van gediend zijn, is dat hun woning eruit gaat ziet als een veredeld zorghotel.’ Dat snapt hij heel goed, maar tegelijkertijd heb je het over jongeren die in een complexe elektrische rolstoel zitten met een draaicirkel van 1.80m plus. ‘Je hebt dus veel meer ruimte nodig, maar vastgoed is duur en dus moet je iets bedenken om binnen beperkte ruimte zelfstandig wonen toch mogelijk te maken.’

Dubbel grondgebruik

De vraag is volgens hem hoe je een woonfunctie binnen de relatief beperkte ruimte toch kunt optimaliseren. De oplossing vond hij in dubbel grondgebruik. Door toepassing van dat principe kon hij het percentage woonoppervlak vergroten. ‘Wat een badkamer is, kan op een ander moment slaapkamer zijn en wat een slaapkamer is, kan op een ander moment een woonkamer zijn.’ Bijman werkte zijn ontwerp uit in een concreet plan dat Rijksbouwmeester Floris Alkemade heeft omarmd. ‘Hij schrijft een aanbevelingsbrief om fondsen te verwerven die nodig zijn om het plan te realiseren.’

Zorgkosten

De extra fondsen zijn volgens Bijman hard nodig omdat de verschillende financiële potjes waaruit de zorg nu betaald wordt – Wmo, Wlz, Zvw en Jeugdwet – niet met elkaar communiceren. Als je door aanpassingen bezuinigt op het ene potje, komt dat niet vanzelf beschikbaar voor het andere potje. Hoe goed een ontwerp ook is. Dat is volgens hem het mankement van hoe de zorg bij ons geregeld is. Het plan is het Duchenne-project zorgvuldig te gaan monitoren om helder te krijgen hoeveel er door meer zelfstandigheid van de jongeren bespaard gaat worden op zorgkosten. ‘Tegelijkertijd gaan we in kaart brengen hoeveel het zelfstandig wonen bijdraagt aan het gevoel van welbevinden en daarmee de kwaliteit van leven van de jongeren. Uiteindelijk gaat het me als architect om het helpen realiseren van die immateriële waarde.’

Fotografie: Kees Hummel

Gerelateerd

• ArchitectuurNL 03 2019

Tags: gehandicapten, Heren 5 architecten