Herdenkingspaviljoen begraafplaats Daelwijck

Kunstenaar Ingeborg Meulendijks realiseerde dit voorjaar een paviljoen op begraafplaats Daelwijck in Utrecht, dat een plek biedt om een dierbare overledene te gedenken, van wie er geen graf of urn is. In drie gebogen muurdelen rond een grote eikenboom zijn nissen uitgespaard met een tafelblad en een kruk. Hier kun je een brief schrijven aan een overledene en deze posten in openingen in het metselwerk. Een ingetogen plek voor rouw.

Herdenkingspaviljoen

Drie gebogen muren staan in een cirkel rond een eik, ze ogen zeer robuust. Samen vormen ze een ingetogen herdenkingspaviljoen op begraafplaats Daelwijck in de wijk Overvecht in Utrecht. Een brede spouw verklaart de dikte van de muren, en is bedoeld voor kaarten en brieven aan geliefde overledenen, die nabestaanden hier kunnen schrijven en posten. Het paviljoen faciliteert aldus een nieuwe vorm van rouwverwerking, waaraan volgens de opdrachtgevers – Team Begraafplaatsen en de afdeling Culture Zaken van de gemeente Utrecht – behoefte is nu religieuze rouwrituelen steeds meer naar de achtergrond verdwijnen. Het idee is afkomstig van kunstenaar Ingeborg Meulendijks, die in 2016 samen met drie andere kunstenaars uitgenodigd werd om een ontwerpschets te maken. Unaniem is gekozen voor het ontwerp ‘Aan mijn liefste’ van Meulendijks, dat in 2017 is gerealiseerd.

Contemplatieve ruimte

Ingeborg Meulendijks werkt op het raakvlak van beeldende kunst en architectuur. Haar architecturale werk is vaak gericht op het scheppen van ruimte voor contemplatie en bezinning, zoals stilteruimtes en een kapel. De opdracht in Utrecht is haar dan ook op het lijf geschreven. Meulendijks zegt hierover: ‘De opgave is bijzonder en eervol. Het paviljoen onder de boom beoogt mentale, emotionele en fysieke geborgenheid te geven aan de bezoeker, zodat het vertrouwen wordt ondersteund om verdriet onder woorden te brengen.’ Drie nissen met een schrijfblad en een kruk nodigen uit om een brief te schrijven, die vervolgens in een van de openingen in de muur gepost kan worden. De nissen hebben de afmeting en vorm van een menselijke gestalte. Meulendijks: ‘Sommigen zien er een Maria-figuur in, anderen juist een nis als in een moskee, het is bedoeld voor alle mensen, religieus of niet. De holle vorm verwijst naar de afwezigheid, het gemis van een dierbare. Het is een intieme ruimte waarin je kan plaatsnemen en een brief schrijven of een tekening maken.’ De brieven en tekeningen kun je posten in spleten in de muur of opgerold in de keramische brievenroosters naast de nissen. Ze blijven liggen in de brede spouwen. Mochten die ooit vol raken, dan kunnen ze van boven af leeggeschept worden, waarna de brieven ceremonieel begraven worden. Ook kunnen mensen thuis een brief schrijven aan een overledene en deze sturen naar ‘Aan mijn liefste’ in Daelwijck, die wordt dan door de postbode in het paviljoen bezorgd. Tijdens de opening van het paviljoen op 3 juli heeft Ingeborg Meulendijks zelf ook een brief aan een dierbare leermeester gepost.

Ambachtelijke productie

De grote eik is de levende as van het ronde paviljoen. Zowel de cirkel als het getal drie zijn veelgebruikte symbolen voor eenheid en eeuwigheid. De drie muren zijn opgetrokken in handgemaakte keramische stenen, de dakconstructie, schrijftafels en krukken zijn van eikenhout en het dak is bekleed met zink. ‘Ik kies, soms tegen beter weten in, voor ambachtelijke technieken, zeer arbeidsintensief handwerk en archaïsche materialen zoals klei en massief hout. Dit is niet om het verleden te actualiseren, maar om elk begrip van tijd te doen vervluchtigen.’ verklaart Meulendijks haar materialenkeuze. Regelmatig zoekt Meulendijks samenwerking met verschillende disciplines. Voor de ontwikkeling en productie van keramische onderdelen voor het paviljoen op begraafplaats Daelwijck werkte ze van januari tot april 2017 samen met keramiekinstituut Sundaymorning@ekwc (voorheen het Europees Keramisch Werkcentrum) en met steenfabriek St. Joris. ‘Voor het paviljoen heb ik een witbakkende, zeer zuivere klei uit Westerwald, Duitsland gekozen. Alle stenen, nissen en roosters zijn uit dezelfde klei met de hand gemaakt. Ongebakken klei is het meest kwetsbare materiaal, maar eenmaal gebakken op 1180 graden transformeert het naar een materiaal dat de tijd trotseert,’ legt Meulendijks uit. De nissen en roosters heeft ze in het EKWC gemaakt, de 5600 handvormstenen zijn bij steenfabriek St. Joris vervaardigd. Alle stenen zijn aan een zijde geglazuurd. In de muren van het paviljoen is een patroon gemaakt met geglazuurde en ongeglazuurde stenen en met dieper liggende stenen. De kleur van de voegen is vrijwel identiek aan de kleur van het keramiek. Aan de binnenzijde van de drie muurdelen is ruimte voor gedenktegeltjes, waarop de naam, geboorte- en sterftedatum wordt gegraveerd. Die naamtegeltjes – die alle 480 al gebakken zijn in het EKWC – worden geplaatst op de dieper gelegen stenen. Ze kunnen gegroepeerd worden per familie.

Dak in eikenhout en zink

De eikenhouten dakbalken zijn verbonden met de traditionele pen-en-gatverbinding. Het dak ligt als een deksel op de muur en de constructie laat ruimte open tussen het dak en de muur. Zo is meer samenhang tussen binnenen buitenzijde van het paviljoen. Het schuine dak is zodanig ontworpen dat regenwater naar de binnenzijde van het paviljoen afloopt, naar de boomspiegel. Maar naast een praktische zit ook hier een symbolische beweegreden achter: ‘Als het regent ontstaat er een sluier van tranen voor de muren met de gedenktegels,’ aldus Meulendijks.

Tekst: Jacqueline Knudsen
Fotografie: Rick van der Linden en Jacqueline Knudsen
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL 5 2017

Gerelateerd

• Paviljoen voor chemotherapie buiten
• Elegant paviljoen St.Gerlach
• Multifunctioneel theaterpaviljoen
• Bamboe paviljoen
• Troostende architectuur 
• Ceremoniegebouw natuurbegraafplaats Schoorsveld