Een verslavingskliniek midden in de binnenstad, in Utrecht durfden ze het aan. Deze nieuwe huisvesting van Victas, een ontwerp van JDdVarchitecten, is verguisd door omwonenden maar gelauwerd met de Rietveldprijs 2013. Zorgvuldig ingepast, met respect voor de historische omgeving, dat zeker. Maar of dat voldoende is voor een succesvol functioneren? Voor de zekerheid is het complex zo ontworpen dat functieverandering relatief eenvoudig is.
Sinds 2006 zijn zorginstellingen zelf verantwoordelijk voor de ontwikkeling van vastgoed. Flexibiliteit en aanpasbaarheid van gebouwen krijgen nu meer aandacht, zodat de waarde op langere termijn behouden blijft. De opzet van de kliniek van Victas maakt aanpassingen mogelijk. Aan vernieuwingen in de zorg, maar ook een totale functieverandering in bijvoorbeeld appartementen is zonder veel bouw- en breekwerk mogelijk. Tot 2006 moesten gebouwen voldoen aan de voorschriften van College Bouw Zorginstellingen, en daar had architect Jaco de Visser, die ruim 10 jaar aan het project gewerkt heeft, in eerste instantie mee te maken.
Al ruim voor het vertrek van het Wilhelmina Kinderziekenhuis in 1999 naar de Uithof, zijn er plannen gemaakt voor de locatie in het Museumkwartier, tussen de Dom en het Centraal Museum. Aangezien de locatie een zorgbestemming had, adviseerde de gemeente Utrecht zorginstelling Victas ‒ toen nog Centrum Maliebaan ‒ een deel van de gebouwen aan te kopen. Die wilde immers haar dienstverlening op één locatie bundelen. Eerst is onderzocht of de zogenaamde beddentoren, een betonnen flatgebouw van circa 30 meter hoog uit 1969, voor de nieuwe functie kon worden aangepast. Maar omdat er geen garantie van 25 jaar op de betonnen constructie van het gebouw kon worden gegeven, is hiervan afgezien. Dankzij de beddentoren was er een fors bouwvolume op de locatie toegestaan en kon er tot 5 verdiepingen hoog gebouwd worden.
Inpassing in stedelijk weefsel
In 2000 is werd Jaco de Visser betrokken bij de herontwikkeling van de locatie. De Visser gebruikte de eerste kadastrale kaart van 1832 van dit gebied als onderlegger voor zijn plan, om aansluiting te vinden bij de historische structuur van dit stukje stad. De Visser: ‘De positie en richting van de bouwdelen sluiten min of meer aan op de verkaveling en fijnmazige structuur van de oude bebouwing. Ik onderscheid in mijn plan drie stroken, die min of meer overeenkomen met drie kavels die zich ooit uitstrekten van de Nieuwe Gracht tot aan de Lange Nieuwstraat.’ De woonfunctie met 80 kamers is ondergebracht in vijf afzonderlijke clusters van vier lagen, waarvan er vier als vrijstaande volumes op de meest zuidelijke strook zijn gesitueerd en een in de middenstrook. In twee andere clusters in de middenstrook zijn ruimtes voor zorg en behandeling, management en staf. Tussen de zes bouwdelen zijn vijf binnenplaatsen. In de noordelijke strook direct aan de ABC-straat zijn voornamelijk de publieks-, ambulante en logistieke functies ondergebracht. ‘Deze strook heeft deels een en deels twee verdiepingen, passend in de smalle straat. Het hoogste bouwdeel met vijf verdiepingen hebben we zo gesitueerd, dat de overkant zo min mogelijk in de schaduw ervan ligt, dus ter plekke van voortuinen aan de straat’, verduidelijkt De Visser. Onder het complex is een fietsenstalling en een parkeergarage gesitueerd, deze garage is gerealiseerd in opdracht van de gemeente. Het project heeft een zeer compacte opzet: zo zijn alle hoofdtrappenhuizen tegelijk noodtrappenhuizen. De totale opzet is een goed antwoord op de wens van stedelijke verdichting.
Psychologisch materiaalgebruik
Aan de straat bestaan de gevels op de begane grond uit glas en trespa. Idee was om vanaf de straat doorzicht te geven naar de binnenhoven en vice versa, maar uit privacy oogpunt is dat met matte folie op de ramen weer ongedaan gemaakt. De Visser: ‘De folie is onder druk van de omstandigheden erop gekomen. Inmiddels hebben we een nieuw voorstel gemaakt voor glas met een print, passender bij het totale ontwerp, maar een budget hebben we er nog niet voor.’ De geknikte gevel erboven is met hout bekleed en wordt verticaal geleed door hemelwaterafvoeren en strak omkaderde aluminium vensters. Op deze wijze tracht De Visser de grote schaal van het complex aan te passen aan de fijnmazige omgeving. Het overstek en sterke horizontaliteit benadrukken echter wel de enorme lengte van de straatwand.
De overige gevels zijn grotendeels opgetrokken in een getrommelde en gesinterde steen (Bemmels rustiek). ‘Die verweerde uitstraling past beter bij de historische bebouwing’, aldus De Visser. De zijgevels van de twee zorgclusters zijn bekleed met glaspanelen, waarop een fantasietekst in een doktershandschrift staat afgedrukt. Jaco de Visser spreekt over ‘psychologisch materiaalgebruik: het materiaal geeft een gevoel van transparantie, terwijl het gebouw toch vrij gesloten is. Voor de ramen van de wooneenheden zijn houten schuiflouvres aangebracht omdat de bewoners meestal geen eigen gordijnen hebben en zo hun eigen mate van privacy kunnen regelen’.
De achtergrens van het complex bestaat uit een doorgaande blinde muur, waardoor het geheel een besloten sfeer ademt, die doet denken aan een immuniteit (ommuurd terrein van een geestelijke instelling waar eigen wetten golden), waarvan er vroeger zo veel in Utrecht waren. Midden in de stad is zo een prikkelarme omgeving voor een besloten gemeenschap ontstaan, die cliënten een rustgevende entourage wil bieden om hun problemen de baas te worden. Achter de muur ligt een gemeenschappelijke binnentuin van een woningcomplex aan de Groenestraat, eveneens gerealiseerd op het oude ziekenhuisterrein in 2008, naar ontwerp van WKG Architecten. De vensters van de woonclusters die hierop uitkijken hebben schuine neggen, om hier meer openheid mee te suggereren.
Voor- en tegenstanders
Het project wordt gewaardeerd in architectonisch en zorgtechnisch opzicht. In 2013 won het project de Rietveldprijs, de jury prijst de zorgvuldige inpassing van dit gevoelige en omvangrijke programma in de kwetsbare Utrechtse binnenstad: ‘Het proces van totstandkoming was lang en moeizaam, maar aan het resultaat is dat niet af te zien. Dat is fijnzinnig en afgewogen, no-nonsense en toch warm.’ De kliniek is ook genomineerd voor de Hedy d’Anconaprijs voor excellente zorgarchitectuur, die in april 2014 wordt uitgereikt. Victas brengt de zorg dichter bij de mensen en sluit prima aan op drie tendensen in de zorg: maatwerk, preventie en extramuralisering van de zorg.
Er zijn echter ook negatieve reacties, voornamelijk van buurtbewoners. Dat is bijna altijd wel het geval wanneer er een nieuwe opvang of voorziening voor verslaafden of daklozen ergens wordt gevestigd. Maar hier zijn rond de Lange Nieuwstraat nog drie instellingen voor ‘kwetsbare groepen’ gevestigd ‒ Altrecht (GGZ), het Leger des Heils en daklozenopvang Het Catharijnehuis ‒ een explosieve mix, volgens de bewoners. De Visser relativeert: ‘Psychische of verslaafde patiënten waren vroeger gewoon onderdeel van de samenleving. Vanaf ca. 1920 werden ze opgeborgen in een kliniek in de natuur, nu brengt men de zorg juist weer dichter bij de mensen, vaak in de stad. Dat kan overlast geven.’ Zo bleek bundeling van alle diensten van Victas toch te veel van het goede op deze locatie, de methadonverstrekking vindt inmiddels weer plaats op een locatie net buiten de singel. De tijd zal leren of er een vreedzame co-existentie kan ontstaan tussen de verslaafden en de buurt, of dat het gebouw weer een nieuwe functie zal moeten krijgen.
Gerelateerd
Tags:
glas,
jaco de visser,
JDdVarchitecten,
kliniek,
trespa,
verslaving,
Victas,
zorgarchitectuur