In heel Nederland dreigt verval voor winkelgebieden. Oorzaken: bevolkingskrimp en vergrijzing, nieuwe megamalls en internetwinkels, dominantie van grote winkelketens en de economische crisis. Tien procent van alle winkels staat inmiddels leeg. Leegstand verandert een pand gemakkelijk in een bouwval en dat verval heeft effect op de directe omgeving. Ingrijpen is noodzakelijk om de neerwaartse spiraal om te keren. Dat kan door het opknappen van panden en een nieuwe straatinrichting, zoals in Rotterdam aan de Nieuwe Binnenweg. Maar ook door nieuwe gevelwanden, die beter aansluiten op de schaal van de stad, waarmee Soeters Van Eldonk de Kleiweg in Gouda repareerde.
Nieuwe Binnenweg
De Nieuwe Binnenweg, tussen het centrum en Delfshaven, was ooit een walhalla voor winkelend Rotterdam. Mensen reden om voor een ambachtelijke gehaktbal van Slagerij Theo Sengers, een fles wijn van Vermeyden delicatessen of een passe-partout op maat van Lijstenmakerij Rembrandt (sinds 1922). En zodoende wilden middenstanders zich er maar wat graag vestigen; dertig jaar geleden betaalde je nog 10.000 gulden ‘sleutelgeld’ om er je eigen zaak te beginnen.
Waar en wanneer de neerwaartse spiraal precies begon is moeilijk te zeggen. Maar feit is dat Nederlands langste winkelstraat tien jaar geleden gold als de ultieme belichaming van verloedering onder winkelbestand. Niet langer bekend om zijn speciaalzaken, maar berucht om zijn junks en hangjongeren, obscure belhuizen en nagelsalons, smerige stoepen en dichtgetimmerde etalages. Totdat in 2008 een aantal ondernemers aan de bel trok bij de gemeente over de verpauperde staat van hun straat.
Daarna is het verrassend snel de goede kant op gegaan met de Nieuwe Binnenweg. De gemeente bedacht samen met de ondernemers en eigenaren en integrale aanpak. Verkrotte panden werden opgeknapt, waarbij de welstandscommissie advies gaf over behoud danwel herstel van de oorspronkelijke uitstraling en ornamentiek. De straat werd opnieuw geplaveid met ‘authentieke’ klinkers. Er kwam een zogenoemde Reclamegids met richtlijnen voor ‘smaakvolle’ reclameuitingen aan de gevel. En er werden nieuwe ondernemers geworven die hippe koffiebarretjes, kledingboetiekjes en een bio-supermarkt in de gerenoveerde panden startten. Het lijkt een buitengewoon succesvolle operatie; MKB-Rotterdam riep de Nieuwe Binnenweg vorig jaar uit tot de leukste winkelstraat van de stad en in tijdschriften als ELLE heet de straat nu een hotspot.
Oorzaken leegstand
De transformatie van de Nieuwe Binnenweg is een project dat geenszins op zichzelf staat. In heel Nederland dreigt verval voor winkelgebieden. De oorzaken zijn divers. Door de bevolkingskrimp en vergrijzing is er minder klandizie. Nieuwe megamalls langs de snelweg en ‘outletcenters’ zoals Batavia Stad bij Lelystad trekken mensen weg uit de stadscentra. Steeds meer mensen kopen hun kleding, apparaten en boeken via internet. Mede daardoor kunnen kleine ondernemers nog moeilijker hun hoofd boven water houden. Vervolgens zijn het de grote winkelketens – Blokker, Kruidvat, Albert Heijn – die het straatbeeld domineren, wat het winkelen er bepaald niet gezelliger op maakt. Tot slot is er de economische crisis, waardoor het aantal faillissementen omhoog is geschoten; tien procent van alle winkels staat inmiddels leeg. En als dat eenmaal zo is, verandert een pand gemakkelijk in een bouwval én groeit het gevoel van onveiligheid bij inwoners.
Van Eldonk
Wat moet er gebeuren om het tij te keren? En welke rol kan architectuur daarbij vervullen? Architect Jos van Eldonk, van het bureau Soeters Van Eldonk, dat onder meer winkelgebieden in de binnenstad van Nijmegen, Veenendaal, Zaanstad en Spijkenisse (ver)bouwde, heeft daar heldere ideeën over. ‘We moeten om te beginnen stoppen met overal nieuwe winkels neerzetten.’ Van Eldonk doelt op de plannen om – de crisis ten spijt – 9000 winkelpanden bij te bouwen, waardoor de leegstand verder zou oplopen tot 18 procent. ‘Als je de winkels uit de stad trekt, neem je ook de voedingsbodem voor horeca en culturele voorzieningen weg’, legt hij uit. ‘Ik pleit er dan ook voor om nu te investeren in de binnensteden.’ Zo’n investering begint met het nadenken over een goede logistiek. ‘Waar komen de mensen aan met auto, bus of fiets? Met welke winkels en voorzieningen lok je hen vervolgens het centrum in? Hoe sluiten de verschillende looproutes op elkaar aan? De hoofdstructuur, daar draait het om. Die moet in elk geval op orde zijn, dat is de kern van een goed centrumgebied.’
Klazienaveen
Dat betekent niet dat het hele centrum op de schop moet. Ook met kleinschalige ingrepen kun je veel bereiken. Zo wist K3H architecten een gedateerd en deels leegstaand retailgebouw in het centrum van Klazienaveen met een aantal simpele, low budget ingrepen om te toveren tot een fris, eigentijds winkelpand. Een deel van het complex werd gesloopt zodat plaats ontstond voor de voorheen ontbrekende parkeerplaats. Het gebouw kreeg een nieuwe kunststof gevelbekleding met een mooie print en herkenbare, uitnodigende entreepartijen.
Gouda
In Gouda transformeerde Soeters Van Eldonk een winkelcomplex aan de Kleiweg, een betonnen kolos uit de jaren zeventig. ‘Winkeltechnisch was het niet eens heel verkeerd’ vertelt Van Eldonk. ‘Er zat een Blokker, een C&A. Maar de kleinere units aan de doodlopende passage in het gebouw stonden bijna allemaal leeg. En het brutalistische gebouw sloot op geen enkele manier aan bij het kleinschalige weefsel van de stad.’
De passage en de kleine ruimtes werden omgevormd tot een aantal grote ruimtes waar nu onder andere kledingketen The Sting zit. Rond het bestaande betonnen casco – dat nog in prima staat was – ontwierp Van Eldonk vervolgens een nieuwe gevel, opgebouwd uit een aantal losse panden die in maat en vormentaal aansluiten op de omgeving. Zo zijn de bakstenen gevels gedecoreerd met kaarsen, stroopwafels en gezichten van beroemde Gouwenaren.
Van Eldonk: ‘Het hoofddoel van dit plan is dat we deze plek ‘repareren’. Dat er weer voordeuren aan de straat zijn, waardoor het leeft. Dat je het gevoel krijgt dat dit er al heel lang staat. Hoe het er precies uit ziet is minder belangrijk.’ Wel van belang zijn die grote winkelketens, benadrukt de architect. ‘Het verhaal dat het zo jammer is dat ketens de ruimte voor boetiekjes opslurpen vind ik dubbel. Mensen lijken die winkeltjes vooral belangrijk te vinden voor de sfeer en het beeld. Als je vraagt wanneer ze zelf daadwerkelijk iets kopen bij de traiteur, dan zeggen ze ‘met Kerstmis’. Die ketens heb je gewoon nodig.’
Tactische oplossingen
Van Eldonk praat wel met gemeentes over mogelijke oplossingen om toch de couleur locale voor de stad te behouden. Een idee is om verschillende huren te hanteren. Grote winkels richten een ‘fonds’ op waardoor ‘die ene grappige hoedenwinkel’ ook de huur in een grote winkelstraat kan betalen. Een tweede mogelijkheid is om startende ondernemers (bijna) gratis in leegstaande panden te zetten. Daarmee krijgen zij de kans om hun bedrijf een kick-start te geven en kan een desolaat gebied in een creatief kwartier veranderen. Als het bedrijf eenmaal loopt zou je de huur kunnen koppelen aan de omzet.
Dat deze tactiek zeer succesvol kan uitpakken is al bewezen met de projecten ‘renew Newcastle’ in het Australische Newcastle en Granville Island in de Canadese stad Vancouver. Ook internet hoeft niet per se een bedreiging te zijn voor winkels, denkt Van Eldonk. Zo is hij momenteel bezig met een nieuw concept voor een markthal voor internetwinkeliers die zich graag willen profileren met een vaste winkel. Van Eldonk: ‘Voor de beleving blijft winkelen in de stad belangrijk. En ook voor ophalen en reparaties zie je dat webshops fysieke verkooppunten oprichten.’
Over de toekomst van winkelgebieden is Van Eldonk duidelijk. ‘Er is teveel gebouwd, er zullen dus ook winkels moeten verdwijnen. Op plaatsen waar woonboulevards het nu slecht doen ontstaat de verleiding om een Blokker erbij te plaatsen. Ik zeg: niet doen. Daarmee werk je kannibalisering van de binnensteden in de hand. Uiteindelijk zal een aantal kleinere centra moeten sluiten en zullen ook buiten het hoofdcircuit winkels verdwijnen. Maar ook dan zijn er mogelijkheden. In de aanloopstraten rond het centrum zou je bijvoorbeeld heel goed woningen kunnen maken.’
Dit artikel is verschenen in ArchitectuurNL 7-2013.
Gerelateerd
Arnhem succesvol in ombouwen kantoren- Renovatie ministerie van Financiën Den Haag
- Slanke Waterstadtorens in Wijnhavenkwartier
- Rekenen op herbestemming
- Transformatie Kaaspakhuis door Mei architects
- Atelier PRO transformeert fabriekshal tot woonzorgcentrum Vlissingen
