Schuldige landschappen
Deze bijna romantische zoektocht naar architectuur die er niet meer
is ligt ook aan de basis van Schuldige Landschaften, een doorlopend
onderzoek naar militair erfgoed in Nederland, Wenen en vooral Oost-
Duitsland. ‘Daar vind je bunkers middenin woonwijken maar er zijn ook
complete militaire zones die zijn verlaten. Dat was in de DDR-tijd een
verboden zone. Daar staan ruïnes van gebouwen uit WO II, die later ook
door de Russische bezettingsmacht zijn gebruikt. Maar tegenwoordig
zijn ze in bezit genomen door de natuur, waarbij de bunkers eigenlijk een
vanzelfsprekend soort rotsen in de het landschap zijn geworden. Ook
de gebouwen zijn letterlijk in bezit genomen door struiken en onkruid.
Meestal is het juist andersom en wordt de natuur overgenomen door de
stad.’ Minder geheimzinnig maar zeker zo beladen zijn de puinhopen van
Germania, de Arische droomstad van Albert Speer die nu niet meer zijn
dan een glooiende heuvel in het landschap. ‘Als je het niet weet zie je
het niet. Hooguit dat de bomen wat jonger zijn en er her en der wat losse
steenhopen liggen. Als grafstenen die herinneren aan het verleden dat er
ligt begraven.’
Voor Rijkenberg is deze documentatie van ‘de stille getuigen van de
geschiedenis’ met foto’s ook een onderzoek naar hoe landschappen
zich vormen en welke rol de mens daarin speelt. ‘Wat kunnen we en
vooral wat willen we met deze herinneringen? Dat is een belangrijke
vraag. Want ook de militaire gebouwen en landschappen zijn ooit
bedacht en ontworpen door architecten. De bunkers zien er niet voor
niets uit als een tank. Ze moeten ontzag inboezemen. Tegelijkertijd zijn
in de Nieuwe Hollandse Waterlinie complete Engelse tuinen ontworpen
rondom de forten. Naast aspecten als veiligheid en efficiëntie hebben
de architecten dus ook rekening gehouden met esthetiek en symboliek.’
Al is de fascinatie voor schuldige landschappen ook gevoed door haar
jeugd in Oostenrijk, een land waar het historische onderscheid tussen
goed en slecht, tussen neutraal en politiek, niet altijd helder is. ‘Dat was al
thuis zo. Mijn Nederlandse vader vertelde verhalen over de Amerikaanse
bevrijders. Mijn moeder woonde vlak na de oorlog in de Russische sector
in Oostenrijk waar werd geplunderd en verkracht. Wij hadden thuis ook
een bunker in de kelder. Dat was tijdens de Koude Oorlog verplicht in
Oostenrijk bij een nieuwbouwhuis.’
Forgotten spaces – Hidden places
De strikte registratie van de schuldige landschappen is door Rijkenberg
vervolgens vertaald in vormstudies in Forgotten spaces – Hidden
places, the photogrammetry of spatial memory. Een project dat werd
ondersteund door het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie in 2015. ‘Van
architectonische details van bunkers en andere militaire gebouwen heb
ik sterk vereenvoudigde maquettes gebouwd. Dan zie je bijvoorbeeld
1. Zutritt Verboten: een tijdscapsule voor Wenen, het afstudeeronderzoek
van Ricky Rijkenberg aan Academie van Bouwkunst Amsterdam 2012, is
geïnspireerd op een zestal reusachtige nazi-bunkers in de Oostenrijkse
hoofdstad. Eervolle vermelding Archiprix 2013. 2-4. Schuldige Landschappen
bestaat voor een groot deel uit veldwerk in en rondom moderne ruïnes van
voormalige militaire gebieden en het documenteren daarvan. Moderne
ruïnes zijn niet statisch maar in constante vorm van transitie. Haar zoektocht
naar het verleden en het proces van vergankelijkheid documenteert
Rijkenberg in fotografie en cartografie. De surrealistische omgeving met
haar verhalen brengt je dichter bij het verleden, zoals de muur (2), de
heuvels op de puinhopen van de stad Germania (3) of de Spitzbunkers in de
bossen (4).
3
53 ArchitectuurNL
4
50-51-52-53-54-55_platformrickyrijkenberg.indd 53 23-01-17 11:38