In mei is de Willemstoren in Rotterdam opgeleverd, met 76 appartementen en een soort huiskamer op de begane grond voor alle bewoners, een Woonlobby. ‘Dit is een ongedefinieerde en daarmee instabiele ruimte. In het ontwerp voor het A Lab in Amsterdam hebben we ook diverse ruimtes ongedefinieerd gelaten als een bufferzone voor de overige functies. Deze instabiliteit in een ontwerp is voor ons een noodzaak geworden’, zegt Bastiaan Kalmeyer. Chantal Schoenmakers valt bij: ‘Daarom hebben Instability We Trust als bedrijfsnaam.’
Verstedelijking is een van de grote architectonische vraagstukken van deze eeuw. Steden zijn de economische knooppunten voor voedsel, productie, transport. Dat legt grote druk op de stad, die steeds meer moet verdichten. Rotterdam, dat feitelijk in een rivierdelta ligt, voelt deze druk nog sterker’, zegt architect Bastiaan Kalmeyer (1981). Met Chantal Schoenmakers (1983) vormt hij Instability We Trust (IWT), een Rotterdamse architectenbureau dat de stedelijke context als werkterrein kiest. ‘In steden kun je als architect verbindingen leggen die er anders niet zouden zijn. Sociale verbindingen door de verschillende bevolkingsgroepen elkaar te laten ontmoeten. Maar ook verbindingen tussen verschillende gebruiksfuncties, zoals wonen of werken’, verheldert Schoenmakers hun professionele fascinatie voor de stad.
Geen wonder dat een gesprek met de twee jonge architecten begint met een uitvoerige beschrijving van de Rotterdamse volksbuurt Middelland waar ze werken én wonen. Kalmeyer: ‘Voor de oorlog zaten hier winkels voor de gegoede burgerij, zoals een banketbakker en de betere slager. Maar in de jaren tachtig en negentig verviel het tot een probleemwijk met verslaafden en hoge criminaliteit. Door de druk op de woningmarkt stijgen nu de huren en stromen de eerste tweeverdieners binnen. Hoe vang je deze verandering in een wijk op, zonder dat een tweedeling ontstaat tussen nieuwkomers en oorspronkelijke bewoners? Dat is een actueel vraagstuk waarmee veel grote steden kampen. Architecten hebben de kennis en de vaardigheden om hierop een antwoord te formuleren. Daarom is deze buurt voor ons een vanzelfsprekende basis.’
Instabiele ruimte
Slechts enkele kilometers verderop aan de Maas wordt dit voorjaar de Willemstoren opgeleverd. ‘Drie verbonden blokken met verschillende woontypologieën, geplaatst op een parkeergarage en met een gezamenlijke lobby in de plint en een gezamenlijk dakterras’, is de beknopte beschrijving door Kalmeyer. Het opvallende uiterlijke kernmerk is de voorgevel die bestaat uit drie verticale stroken. ‘Op deze manier hebben alle bewoners maximaal uitzicht op de naastgelegen Erasmusbrug.’
Een programmatische vondst is een soort huiskamer op de begane grond voor alle bewoners, de Woonlobby. ‘Dit is een ongedefinieerde en daarmee instabiele ruimte. De naam Woonlobby is cheesy maar we hebben die verzonnen om juist zo helder mogelijk te communiceren’, zegt Schoenmakers. Met succes. ‘Dit concept van een gezamenlijke lobby wordt nu als Woonlobby door de ontwikkelaar Vesteda in andere gebouwen uitgerold.’ Met dit ontwerp schaart IWT zich definitief onder de gevestigde bureaus. Al werkte IWT bij de realisatie van dit complex project nauw samen met een externe strategisch supervisor, Jeroen Zuidgeest van Studio for New Realities. ‘We hadden extra ervaring en kennis aan boord nodig.’
Global deadlines
Beide architecten maakten een omtrekkende beweging naar de beroepspraktijk. Zo rondde Schoenmakers eerst de Amsterdamse modeopleiding AMFI af, waarna ze interieurarchitectuur studeerde aan de Willem de Kooning Academie. Kalmeyer studeerde eerst beeldende kunst aan de Willem de Kooning, waarna hij overstapte op interieurarchitectuur en aansluitend een (onafgeronde) studie aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam. Na hun studie gingen beiden aan de slag bij MVRDV – Schoenmakers als bureaucoördinator, Kalmeyer eerst als ontwerper, later als onderzoeker bij The Why Factory van de TU Delft, een aan MVRDV gelieerde denktank. ‘Wij werkten aan oplossingen voor Global Deadlines, zoals dat wordt genoemd; knellende vraagstukken als milieu, welvaartsongelijkheid of mobiliteit. Daar heb ik geleerd dat de oplossingen niet per se door architectuur alleen worden gegenereerd.’ De eerste samenwerking was de realisatie van een speciale editie van het vermaarde Franse architectuurmagazine L’Architecture d’Aujourd’hui (AA), dat MVRDV-oprichter Winy Maas had aangesteld als gasthoofdredacteur. ‘Wij hebben zeventig artikelen geïnitieerd en een nieuwe art direction uitgezet.’ Vervolgens werden ze in 2012 als duo gevraagd mee te denken met de transformatie van een voormalig Shelllaboratorium in Amsterdam-Noord, een A-locatie tegenover het Centraal Station. Dit A Lab moest een incubator plek worden voor creatieve techbedrijven. ‘In het ontwerp hebben we diverse ruimtes ongedefinieerd gelaten en die konden fungeren als een bufferzone voor de overige functies. Het grootse trappenhuis kon ook een vergaderruimte worden of een koffiebar. Deze instabiliteit in een ontwerp is voor ons een noodzaak geworden’, zegt Kalmeyer. Schoenmakers valt bij: ‘Daarom hebben Instability We Trust als bedrijfsnaam.’
Ontwikkelingen aan het IJ
Naast het ontwerp dachten Schoenmakers en Kalmeyer ook mee met de gebiedsvisie van dit zich snel ontwikkelende stuk Amsterdam aan het IJ. ‘Er was al film met EYE en muziek met de A’dam Toren van danceproducent ID&T. A Lab moest de plek worden voor techniek en innovatie.’ Vervolgens wierf het duo zelf huurders zoals het toen nieuwe journalistieke platform De Correspondent en een drone-fabrikant. ‘Een filmpje waarbij een drone koffie bezorgde in het gebouw is nog op de BBC geweest’, vertelt Schoenmakers
Antropologische studie
Deze integrale architectuurvisie waarbij de concrete ontwerppraktijk wordt gecombineerd met een bijna antropologische studie naar de directe stedelijke context, hanteren ze nog steeds nu bouwprojecten veel groter zijn. Schoenmakers: ‘We ontwerpen ecosystemen die zich door de tijd kunnen aanpassen aan wisselende bewoners of een veranderende functievraag. Ook dat is een vorm van instabiliteit.’
Een project waaraan IWT momenteel werkt, is de renovatie van Villa Van Waning, prachtig gelegen in een park in de Rotterdamse volkswijk Feijenoord. ‘Jacob van Waning was de eerste fabrikant van prefab bouwelementen van beton, zoals grote rioolbuizen. Om te laten zien dat hij ook modulaire gevelplaten van beton kon maken, heeft hij deze villa met een sierlijke geornamenteerde betongevel laten bouwen. Het is een Rijksmonument uit 1896 dat de afgelopen jaren sterk is verwaarloosd en dreigt te verzakken. Een ontwikkelaar wil het transformeren tot een inspirerende horecaplek’, zegt Schoenmakers.
Overkoepelende oplossing
IWT bedacht een overkoepelende oplossing voor deze bouwkundige problematiek door een betonconstructie tegen het gebouw te plaatsen dat als fundering functioneert. ‘Dit betonnen rek heeft bovendien een flexibele invulling.’ Maar alleen het monumentale gebouw revitaliseren zou een gemiste kans zijn voor IWT. Kalmeyer: ‘De omliggende wijk, feitelijk een eilandje in de Maas, heeft gebrek aan sociale cohesie. Er is maar één restaurantje. Welke bijdrage kunnen wij als architect leveren aan het verbeteren van deze leefomgeving.’ Naast het renovatieontwerp werd daarom een gebiedsvisie ontwikkeld voor het park als aanjager voor stedelijke vernieuwing. ‘Eetbaar groen als sociale connector, het moet een ontmoetingsplek worden met speelplekken, een voedselbos en moestuinen. Een nog niet helemaal gedefinieerde ruimte die de bewoners en basisscholen in de omgeving deels zelf kunnen invullen. Maar we willen ook dat mensen van Katendrecht en de hele stad hiernaartoe komen voor de eettuin en de horeca.’
Old Scuola Rotterdam
Interieurs ontwerpen doen ze nog steeds, bijvoorbeeld van Italiaans restaurant Old Scuola in Rotterdam. ‘De keuken wordt ook gebruikt voor de productie voor de vele festivalcaterings van deze horecaondernemer. Er is dus altijd reuring. Daarom hebben wij de keuken en het eetgedeelte vermengd, zodat je een beetje het gevoel hebt van een Italiaanse grootmoeder bij wie je in de keuken mag aanschuiven’, zegt Kalmeyer. Daarom zijn de functies verdeeld over eetbars die haaks en parallel aan de keuken zijn geplaatst. ‘Er is een programmatische verdeling tussen een wijnbar en bars met kassa of uitgifte.’ De uitstraling is juist eigentijds en grootstedelijk door gebruik van hoogwaardig granulaat en strak metaal. Door het ontwerpen van een akoestisch landschap, een slimme integratie van foampanelen, bleef de akoestiek beheersbaar. ‘Een geluiddempend lichtpaneel, een soort kroonluchter eigenlijk, kan zakken voor een lage akoestiek. Dat creëert meteen ook een intiemere sfeer.’ Voor dezelfde opdrachtgever ontwikkelde IWT de Old Scuola Transformer, een flexibel en mobiel paviljoen dat kan worden ingezet voor grootschalige catering. Het bestaat uit twee dozen van ongeveer formaat zeecontainer. De bar wordt met een slimme scharnierconstructie openvouwen tot een vijf keer zo groot paviljoen met een vaste schil, en is van gerecycled plastic. De keuken gaat de hoogte in en klapt aan de zijkant open. ‘Het kan relatief eenvoudig worden opgebouwd, afgebroken en getransporteerd.’
Activisten
In 2018 was IWT een van de vier finalisten van het Next Step Program, een ontwikkeltraject waarbij ‘jong en ondernemend ontwerptalent een podium wordt geboden voor publiek, media en toonaangevende partijen in de bouw’, aldus organisator BNA. Om alle aspecten van de architectuur in kaart te krijgen, werkte Schoenmakers bij een ontwikkelingsbedrijf. ‘Hoe denken die mannen in pakken? Of alleen al weten hoe je zo’n complexe spreadsheet in één oogopslag moet lezen. Heel nuttig. Maar na een half jaar was ik het zat.’ Deze voorgeschiedenis wekt de suggestie van een zakelijk bureau dat snel en hard aan weg wil timmeren met gelikte gebouwen. Zo oogt ook de website koel en afstandelijk. ‘Maar’, zegt Schoenmakers, ‘wij zien onszelf eerder als een activistisch bureau. Om daadwerkelijk te kunnen bijdragen aan een verbeterd leef- of werkklimaat moet je als architect meer doen dan alleen bouwen. Ook moet je niet alleen rekening houden met de directe gebruikers maar juist ook met de omwonenden voor een goede inbedding en het behoud van de verschillende programmatische ecosystemen waaruit een stad bestaat.’
Questionnaire
Favoriet historisch gebouw? Villa Müller, Adolf Loos.
Favoriet hedendaags gebouw? Kunsthal, OMA.
Favoriet Nederlands gebouw? Paviljoen van Aldo van Eyck in Kröller- Müller Museum.
Favoriete architect? Architecten als Cedric Price, Rayner Banham, Yona Friedman, Lina Bo Bardi, door de manier waarop zij stedelijke parameters onderzoeken, gericht op flexibiliteit in programma en opwaarderen van ruimtelijke programmatische kwaliteit. Architecten als Adolf Loos, Alvar Aalto, Carlo Scarpa, Eileen Grey, door hun gevoel voor harmonie van materialiteit en vorm.
Favoriete hedendaagse architect? We hebben veel sympathie voor de werkstijl en methodiek van Assemble Studio.
Favoriete Nederlandse architect? Rem Koolhaas. Wordt tegenwoordig vaak negatief weggezet, maar als denker over de stad en de toekomstige omgeving van de mens extreem scherp.
Wanneer niet in Nederland, vanuit welk land zouden jullie dan willen werken? Ieder land, iedere cultuur, bekend of onbekend kan ons mateloos inspireren en intrigeren.
Wat zou je nooit ontwerpen? Voor elk type gebouw of omgeving valt iets te zeggen, mits de intrinsieke redenen correct zijn. De opdrachtgever is in die zin meer bepalend of we iets zouden willen ontwerpen, dan het gevraagde programma of locatie.
Wat irriteert je het meest in het vak? Oppervlakkigheid en kortzichtigheid.
Wat is je droomopdracht? De wereld verbeteren.
Belangrijkste inspiratiebron buiten architectuur? Mensen die in staat zijn hun werk aan grotere idealen, diepere waarden en maatschappelijke vraagstukken te koppelen. Dit loopt uiteen van chefs als René Redzepi en Billy Wagner, een ‘curator’ Seth Siegelaub, jonge kunstenaar Ricardo van Eyk, regisseur Yorgos Lanthimos.
Meest waardevolle advies ooit? Luister. Doe. Luister.
Dit artikel is gepubliceerd in ArchitectuurNL 3 2019
Projectbeschrijvingen IWT
Oude Scuola Een pizzastation in Rotterdam waar terrazzo bar-elementen het epicentrum vormen van de industriële keuken. IWT heeft een ruimtelijke machine ontworpen, een samenspel tussen de ondersteunende strip, de bar-elementen en het akoestische landschap. Een met metaal beklede steunstrip vergemakkelijkt het vaste programma – twee houtgestookte ovens, keuken, trappen, toiletten en opslag – met een minimale programmatische voetafdruk. De strip wordt vergezeld door drie centraal geplaatste terrazzo bar-elementen, die samen met de werkbanken gedurende de dag als productieruimte dienen en ’s avonds als eetgedeelte. Deze verschillende gebruikerszones of de bar-elementen zorgen voor onverwachte interacties en sociale ontmoetingen tussen gasten en personeel. Op maat gemaakte akoestische schotten en verstelbare frames met geïntegreerde verlichting aan het plafond onthullen een zoneringslandschap dat is gericht op een gezonde en lichte intimiteitssfeer in deze industriële productieomgeving. De met linoleum bedekte eettafels markeren de meer afgelegen gebieden onder en boven de mezzanine en worden omsloten door gordijnen die met visuele transparantie spelen.
Willemstoren is een ingetogen maar toch verfijnde woontower bestaande uit 76 binnenstedelijke appartementen gelegen naast de Erasmusbrug over de Maas. Het volume is verdeeld in drie blokken, elk blok met een onderscheidende oriëntatie en focus. De appartementen zijn – vanwege subtiele stapsgewijze verschuivingen in de gevel – geoptimaliseerd naar hun omgeving en uitzichten om een kwalitatieve en intieme woonomgeving voor de bewoners te creëren.
Villa Van Waning Hoe krijg je een vervallen Rijksmonument, op het eiland Feyenoord op de zuidelijke oever van de stad Rotterdam, gelegen in een desolaat park, omringd door industrie, kantoren en sociale woningbouw, werkend als een bestemming met horeca? IWT heeft een visie ontwikkeld om nieuw leven in het gebouw te brengen voor zowel de lokale bewoners, de mensen die overdag naar het gebied komen om te werken, als om nieuwe mensen aan te trekken uit de aangrenzende wijken, districten en omliggende steden, een speciale soort van pre-fase vóór het eigenlijke ontwerp is nodig. Met een strategisch verhaal, een ontwerp dat meerdere schalen beslaat, gaande van stedenbouwkundig ontwerp tot programmatische inrichting en interieurontwerp. Elk afgestemd op zijn specifieke doelen en behoeften, gericht op verschillende gebruikers en actoren. Samen vormen zij de achtergrond voor de restauratie en nieuwbouw die Villa van Waning vormen.
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Ontvang iedere week het laatste nieuws en informatie op het gebied van architectuur in uw mailbox.
